Toj ul-Muluk
Toj ul-Muluk (forscha: تاجالملوک Tâj-ol-Moluk; 1896-yil 17-mart — 1982-yil 10-mart) Eron shohi, 1925—1941-yillar oraligʻida Pahlaviylar sulolasi asoschisi Eron shohi Rizo Shohning rafiqasi sifatida Eron malikasi boʻlgan. Qirolicha boʻlganidan keyin unga berilgan unvon fors tilida „Shohlar toji“ degan maʼnoni anglatadi. U 7-asrdagi musulmonlar istilosidan keyin Erondagi birinchi malika boʻlib, qirollik vakilligida qatnashgan va 1936-yilda kashf-e hijobda (hijobni taqiqlash) katta rol oʻynagan.
Biografiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]U turkiy Ayrumdan boʻlgan brigada generali Teymurxon Ayrimli[1] va rafiqasi Malik us-Sultonning qizi edi.
Uning Rizo Xon bilan nikohi 1916-yilda sodir boʻlgan. Bu Rizo Xonning oʻsha paytdagi harbiy karerasida otasining aloqalari tufayli tashkil etilgan va uning ustunligini isbotlagan va bu unga kazaklar ierarxiyasida koʻtarilish imkonini bergan. Birgalikda ularning toʻrt farzandi bor edi: Shams, Muhammad Rizo, oxirgi Eron shohi va uning egizak singlisi Ashraf va Ali Rizo.[2]
1921-yil 23-fevralda Tehronda davlat toʻntarishi natijasida Rizo Xon hokimiyatni qoʻlga oldi.
Qirolicha
[tahrir | manbasini tahrirlash]1925-yil 15-dekabrda uning turmush oʻrtogʻi oʻzini Shahanshoh (shohlar qiroli) deb eʼlon qildi va unga Maleke (qirolicha) unvoni berildi.
Shaxsiy maʼlumotlarga koʻra, Toj ul-Muluk Rizo Shoh bilan birga yashamagan, chunki shoh oʻz vaqtini boshqa turmush oʻrtoqlari Turon Amirsulaymoniy va 1923-yilda uylangan Esmat Dovlatshohiyga bagʻishlagan. U ham oʻz tashabbusi bilan siyosatga aralashmagan. Biroq, uning hukmronligi davrida qirolicha mavqeiga ega boʻlgan, bu uning ayollarga nisbatan siyosatida muhim rol oʻynagan. U Eronning birinchi qirolichasi boʻlib, jamoat rolini oʻynagan va jamoat jamiyatida rasmiy lavozimni egallagan.
Uning davlat vakillik vazifalarida ishtirok etuvchi malika roli Eronda ayollarning roli boʻyicha yangi siyosatda katta ahamiyatga ega edi, chunki uning erining siyosati zamonaviylashtirish usuli sifatida ayollarning jamiyatdagi ishtirokini oshirish edi.[3] U erining hukmronligi davrida Eronda hijobni bekor qilinishida muhim rol oʻynadi: Kashf-e hijob. Ayollarning yuzini ochish ayollarning jamiyatdagi ishtirokiga erishish uchun juda katta ramziy ahamiyatga ega edi va shoh tartibsizliklarni keltirib chiqarmaslik uchun islohotni bosqichma-bosqich amalga oshirdi: 1933-yilda ayol oʻqituvchilar va 1935-yilda maktab oʻquvchilari va talaba ayollarni hijobini ochishga daʼvat etilgan, rasmiy deklaratsiya qabul qilindi. 1936-yil 8-yanvarda deklaratsiyaning qabul qilinish marosimi boʻlib oʻtdi va malika va uning qizlari bu voqeada muhim rol oʻynadi.[3] Oʻsha kuni Rizoshoh malika va ularning ikki qizi bilan Tehron oʻqituvchilar kollejining bitiruv marosimida roʻmolini ochib, zamonaviy liboslarda, yuzi ochiq holda qatnashdi.[3] Qirolicha diplomlarni topshirdi, shoh esa aholining yarmi eʼtiborga olinmasligi haqida gapirdi va ayollarga kelajak ularning qoʻlida ekanligini aytdi.[3] Bu Eron malikasi birinchi marta oʻzini omma oldida koʻrsatishi edi. Shundan soʻng, shoh xotini va qizlarining rasmlarini nashr etdi va butun Eron boʻylab tarqatdi.[3]
Todj ol-Moluk erining majburiyatiga koʻra xalq vakilligida shu tarzda ishtirok etishni davom ettirdi va shu tariqa uning siyosatida bilvosita rol oʻynadi, lekin u hech qachon oʻziga xos tashabbus koʻrsatmadi va siyosiy aralashishdan chetda turdi. 1939-yilda u oʻgʻlining Misrlik Favziya bilan toʻy marosimida qatnashdi. Biroq, Favziya bilan munosabatlar yaxshi boʻlmangan.
Keyinchalik hayot
[tahrir | manbasini tahrirlash]1941-yil 16-sentabrda Rizo Shoh taxtdan agʻdarilib, surgun qilindi. U erining ortidan Janubiy Afrikadagi surgunga ergashmadi, aksincha, Erondagi oʻgʻlining saroyida qolishni tanladi. Rizoshoh vafotidan bir yil oʻtgach, u oʻzidan kichik boʻlgan Sherozlik taniqli oilaning oʻgʻli Gʻulomhusayn Sohib Divoniyga erga tegdi.[1] Keyinchalik u Milliy maslahat majlisiga saylangan.[1]
U oʻgʻliga katta taʼsir koʻrsatgan va qirollik xonadonida hukmronlik qilgan.[1] Toj ul-Muluk va uning kelini qirolicha Favziya oʻrtasidagi mojaro oʻsha paytda koʻpchilikning eʼtiborni tortgan va Favziyaning Misrga ketishiga va 1948-yilda qirollik nikohining buzilishiga sabab boʻlgan omillarda ishtirok etgani aytiladi. U malika Shahnoz bilan yaxshi munosabatda boʻlganligi eʼtirof etilgan.
1950-yilda Toj ul-Muluk oʻz oʻgʻli shoh va Soraya Esfandiyari-Baxtyori oʻrtasidagi nikohni oʻtkazishda ishtirok etdi. Mossaddig bosh vazirligi davrida u shohdan ularni Erondan haydab chiqarishni soʻraganida, u qirollik uyining koʻp aʼzolari bilan Eronni tark etdi. 1953-yilda Mossaddiq qulagandan keyin ular Eronga qaytishdi.
Oʻgʻli hukmronligi davrida Toj ul-Muluk qizlari va kelinlaridan farqli oʻlaroq, odatda qirollik vakilligida, xayriya ishlarida ham koʻp qatnashmagan. U 1967-yil 26-oktabrda shohning toj kiyish marosimida toʻliq qatnashmadi, faqat toj kiyishning oʻzida emas, balki undan keyingi qabulda qatnashdi. U har yili oʻz saroyida ikkita ziyofat uyushtirdi: biri toʻngʻich nabirasining tugʻilgan kunini nishonlash uchun, ikkinchisi esa Mossadigning qulashini nishonlash uchun. 1971-yilda shohning sogʻligʻi yomonlasha boshlaganida , Toj ul-Muluk bu xabarni keng ommaga yoyilishiga yoʻl qoʻymadi va shifokorlarning saroyga tashrif buyurishining rasmiy sababi keksa Todj ol-Molouk uchun deb koʻrsatildi..
1979-yil inqilobidan oldin Toj ul-Muluk Muhammad Rizo Pahlaviy tomonidan Beverli -Xillzdagi Shams Pahlaviyning uyiga yuborilgan.[4] U Los-Anjelesga 1978-yil 30-dekabrda Eron Imperator havo kuchlarining Boeing 747 samolyotida keldi.[5] U kelganidan koʻp oʻtmay, 1979-yil 2-yanvarda shahardagi eronlik talabalar uyga hujum qilishdi va uni yoqishga harakat qilishdi.[4][6] Keyin u qizi bilan AQShning Buyuk Britaniyadagi sobiq elchisi Valter Annenbergning Palm-Springsdagi mulkiga panoh topdi.[4]
U 1982-yil 10-martda Meksikaning Akapulko shahrida 86 yoshga toʻlishidan etti kun oldin vafot etdi.[7]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 „Wives of Reza Shah“ (fa). Institute for Iranian Contemporary Historical Studies. 2022-yil 5-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 19-aprel 2021-yil.
- ↑ Cyrus Ghani. Iran and the Rise of the Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power. London: I.B.Tauris, 2001 — 194-bet. ISBN 978-1-86064-629-4.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Guity Nashat „Introduction“, . Women in Iran from 1800 to the Islamic Republic Lois Beck: . Urbana and Chicago, IL: University of Illinois Press, 2004 — 16-bet. ISBN 978-0-252-02937-0.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Lois Scott. „The Shah's dawnfall“. The Victoria Advocate (24-fevral 1980-yil).
- ↑ Thomas Kent. „Shah looking for way out Iran“. Williamson Daily News. AP (30-dekabr 1978-yil).
- ↑ „Riots force Shah's mother to leave house“. Boca Raton News. AP (3-yanvar 1979-yil).
- ↑ „Late Shah's mother dies“. Gadsden Times. AP (16-mart 1982-yil).