Al-Majistiy

Almagestum 1515 yilda lotin tilidagi nashri

"Al-Majistiy" (arabcha: المجسطي, lot. Almagestum — „Buyuk qurilish“ , yunoncha asar nomi Ἡ Μεγάλη Σύνταξις, „He Megale Syntaxis“, ya'ni „Buyuk To‘plam“) — yunon astronomi Ptolemeyning mashhur asari; 150—160-yillarda yozgan. Bagʻdod xalifasi Maʼmunning farmoni bilan taxminan 825-yilda arab tiliga tarjima qilingan. Yunon astronomik qomusi hisoblangan. „Al-Majistiy“da muallif oʻzining ilmiy tekshirishlarini qoʻshgan holda oʻsha davrda maʼlum boʻlgan astronomik bilimlarni bayon etgan. Unda olam tuzilishining geotsentrik tizimi birinchi marta bayon etilgan boʻlib, Quyosh, Oy, sayyoralar va yulduzlarning koʻrinma harakati tushuntiriladi. Bu tizimga koʻra, olamning markazida Yer turadi va u harakat qilmaydi. „Al-Majistiy“da 1028 ta yulduzni oʻz ichiga olgan qadimgi yulduz jadvallaridan biri ham bor. Astronomiyaning chuqur tushunchalariga asoslanib yozilgan „Al-Majistiy“ butun dunyoga keng tarqalgan. Abu Rayhon Beruniy „Al-Majistiy“ni qadimgi hind tiliga tarjima qilgan. 1515-yil „Al-Majistiy“ Venetsiyada arab tilidan lotin tiliga tarjima qilinib nashr etilgan. „Al-Majistiy“ Yevropa tillariga ham tarjima qilingan.

1528-yilda Georgiy Trapezuntiy tomonidan yunon tilidan lotin tiliga tarjima qilingan Almajistiy nusxasining mundarijasi

Tarixi

Asar ilk bor IX asrda Bag‘dodda arab tiliga tarjima qilingan va musulmon astronomlari orasida mashhurlikka erishgan. U yerda Hunayn ibn Isʼhoq tomonidan arab tiliga o‘girilgan va „Al-Majistiy“ nomini olgan. Arab olimlari, xususan, Al-Battani, Al-Farg‘oniy va Ibn Yunuslar, bu asardan foydalanib, uni rivojlantirishda katta hissa qo‘shishgan va turli tahlillar orqali uni takomillashtirishga harakat qilishgan. Keyinchalik, o‘rta asrlarda, islom olamidagi ilm-fan Yevropaga ta’sir o‘tkaza boshlagach, XII asrda Ispaniyaning Toledo shahrida lotin tiliga tarjima qilingan. Shu tarzda, Ptolemeyning koinot modeli va matematik usullari Yevropa universitetlariga kirib kelgan va Kopernikgacha bo‘lgan davrda astronomiyaga asosiy qo‘llanma bo‘lib xizmat qilgan. Keyinchalik, bu asar lotin tiliga ham tarjima qilinib, o‘rta asrlarda Yevropa universitetlarida astronomiyaga kirish manbai sifatida qo‘llanilgan. Kopernik va Tycho Brahe kabi mashhur olimlar Ptolemeyning ishidan ilhomlanib, keyinchalik uni yangilash va takomillashtirish yo‘lida muhim qadamlar qo‘yishgan.

Mazmuni

Gipparxning Quyosh va Oy masofalarini aniqlashda qo‘llagan geometrik konstruktsiyasi, keyinchalik Ptolemey asariga kiritilgan.

Asarning maqsadi geosentrik tizim asosida koinot modelini tushuntirish edi: ya’ni, Yer markazda joylashgan bo‘lib, sayyoralar, Quyosh va yulduzlar Yer atrofida aylanadi. „Almagest“ Ptolemeyning kuzatuvlari, nazariyalari va trigonometrik hisoblashlarini o‘z ichiga oladi, va asrlar davomida astronomiyaning asosiy manbalaridan biri bo‘lib xizmat qilgan.

Geosentrik Model: Asarning asosiy qismi Ptolemeyning geosentrik koinot modeliga bag'ishlangan. Unga ko‘ra, barcha sayyoralar, jumladan Quyosh va Oy, Yerni markaz qilib aylanishda davom etadi. Bu modelda sayyoralarning noto‘g‘ri harakati va retrograd harakatini tushuntirish uchun „epitsikl“va „eksentrik“kabi matematik tushunchalar qo‘llanilgan.

Almajistiyning yunoncha qo'lyozmasidan misol, Ursa Minor (Kichik Ay) yulduzlarining joylashuvini ko'rsatadi. Ushbu tasvirda ustunlar, ranglar va qatorlarning funksiyalari belgilangan.

Astronomik Jadvallar: „Almagest“da astronomik jadvallar va formulalar mavjud bo‘lib, ular sayyoralarning joylashuvini hisoblashda foydalanilgan. Ptolemey yulduzlarning joylashuvini aniq belgilash uchun o‘z vaqtining ilg‘or trigonometrik usullarini qo‘llagan va ularning uzunlik va kengliklarini ko‘rsatib bergan.

Trigonometrik Yutuqlar: „Almagest“da trigonometrik nisbatlarni hisoblashda kiritilgan aniq qiymatlar va formulalar mavjud bo‘lib, bular Yunon davridagi ilmiy yutuqlarning cho‘qqisidir. Ptolemey bu usullarni sayyoralar harakatlarini aniq kuzatish va tahlil qilish uchun ishlatgan.

Arab olami va asar

Al-Majistiy arab astronomiyasiga kuchli taʼsir ko‘rsatdi. Masalan, mashhur olim Al-Battani Ptolemeyning asaridan ilhomlangan holda, sayyoralarning harakatini aniqlashda qator to‘g‘rilashlar va yangi kuzatuvlar kiritgan. Bu bilan arab olimlari Al-Majistiy asarini yanada takomillashtirishga va unga yangi ilmiy nazariyalar qo‘shishga muvaffaq bo‘lishgan.

Al-Majistiy ilmiy merosi bilan nafaqat o‘rta asrlarning astronomik bilimlarini shakllantirdi, balki XVII asrga qadar davom etgan an’anaviy ilmiy tizimning asosini tashkil qildi.

Ptolemeyning Almajistiydagi yulduzlar katalogidagi xatolar ko'plab muammolarni keltirib chiqargan. Ushbu tasvirda Almajistiyro'yxatidagi yulduzlar koʻk rangda, zamonaviy oʻlchovlarga mos ravishda ikkinchi asrga oʻzgartirilgan nuqtalar esa toʻq sariq rangda koʻrsatilgan. Bu esa yulduzlarning joylashuvini solishtirishga imkon beradi. Toʻq sariq va koʻk rangli lenta ekvatorni, koʻk egri chiziq esa osmon ekvatorini ifodalaydi. Ushbu tasvirlar Ptolemey asaridagi noaniqliklarni va zamonaviy yulduz oʻlchovlari texnikasining qanday rivojlanganini koʻrsatadi. Ptolemeyning katalogidagi xatolar haqida batafsil muhokamalar va uslublar uchun Hoffmann (2017) kabi ilmiy maqolalarga murojaat qilishingiz mumkin.

Hozirgi zamon qoʻllanmalari

Bugungi kunda „Almagest“ qadimiy ilmiy asar sifatida o‘rganilsa-da, uning matematik va astronomik ahamiyati saqlanib qolgan. Asar qadimgi astronomiyaning eng mukammal namunasi sifatida o‘rganiladi va qadimgi yunon ilm-fani hamda o‘rta asr islom ilm-faniga oid ilmiy tadqiqotlarda qo‘llaniladi. Shu bilan birga, bu asar qadimgi yunon ilmining O‘rta asr Yevropasidagi ilmiy inqilobga taʼsirini o‘rganishda muhim tarixiy manba sifatida katta ahamiyatga ega.