Muvaqqat Afgʻoniston Islomiy Davlati
| Muvaqqat Afgʻoniston Islomiy Davlati dariycha: دولت اسلامی انتقالی افغانستان Dāwlat Islāmī Intiqalī Afġānistān Tugatilgan | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Shiori «لا إله إلا الله محمد رسول الله» «Allohdan boshqa iloh yo‘q, Muhammad Allohning elchisidir» | |||||||||
| Madhiya «قلعه اسلام قلب اسیا» «Islom qalʼa, Osiyo yuragi» | |||||||||
.svg)
| |||||||||
| Poytaxti | Kobul | ||||||||
| Yirik shaharlari | Kobul, Mozori Sharif va Qandahor | ||||||||
| Til(lar)i | Pushtucha va Dariycha | ||||||||
| Dini | Islom | ||||||||
| Pul birligi | Afg‘oni | ||||||||
| Parlamenti | Loya Jirg‘a | ||||||||
| Maydoni | 652 864 km² | ||||||||
| Aholisi | 23 554 000 kishi (2004-yil) | ||||||||
| Boshqaruv shakli | Vaqtinchalik hukumat | ||||||||
| Prezident | |||||||||
| - 2002—2004-yillar | Hamid Karzay | ||||||||
| Vitse-prezident | |||||||||
| - 2002—2004-yillar | Hidoyat Amin Arsala | ||||||||
| - 2002—2004-yillar | Muhammad Fahim | ||||||||
| - 2002—2004-yillar | Ne‘matulla Shahroniy | ||||||||
| - 2002—2004-yillar | Karim Haliliy | ||||||||
| Tarixiy davr | Terrorizmga qarshi kurashish | ||||||||
| Tarix | |||||||||
| - 2002-yilgi Loya Jirg‘a | 2002-yil 11-iyun | ||||||||
| - Islom Respublikasining tashkil topishi | 2004-yil 7-dekabr | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg)
.svg)
Muvaqqat Afgʻoniston Islomiy Davlati, Afg‘oniston Muvaqqat maʼmuriyati sifatida ham tanilgan yoki Afg‘onistonning muvaqqat davri hukumati — Afgʻoniston Muvaqqat maʼmuriyati 2002-yil iyun oyida Loya Jirgʻa tomonidan tashkil etilgan. U Afg‘oniston Islom Davlatining o‘rnini egalladi va Afg‘oniston Islom Respublikasidan oldinroq paydo bo‘lgan edi.
Tarixidan oldin
[tahrir | manbasini tahrirlash]Afg‘onistonga bostirib kirishi ortidan Bonnda bir necha afg‘on rahbarlari ishtirok etgan BMT konferensiyasi Hamid Karzay raisligida Afg‘oniston Muvaqqat ma’muriyatining tayinlanishiga olib keldi. Biroq, keng vakillik xususiyatiga ega bo‘lmagan bu Muvaqqat maʼmuriyat o‘tish davri maʼmuriyati bilan almashtirilishidan atigi olti oy oldin xizmat qilishi kerak edi. Bu ikkinchi bosqichga o‘tish uchun Loya Jirg‘a deb nomlangan afg‘onlarning an’anaviy “buyuk majlisi” chaqirilishi kerak bo‘ldi. Ushbu Favqulodda Loya Jirg‘a yangi davlat rahbarini sayladi va O‘tish davri maʼmuriyati tayinladi, bu esa o‘z navbatida erkin va adolatli saylovlarda "to‘liq vakillik hukumati" saylanmaguncha mamlakatni yana ikki yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga boshqardi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Davlat rahbarini saylash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Loya Jirg‘a qilishi kerak bo‘lgan eng muhim narsa 2004-yilgi rasmiy prezidentlik saylovlarigacha mamlakatlarni boshqarish uchun O‘tish maʼmuriyati prezidentini saylash edi. Dastlab ikkita nomzod eʼlon qilindi: Afg‘onistonning sobiq prezidenti va Shimoliy alyans rahbari Burhoniddin Rabboniy va AQSh tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Afg‘oniston Muvaqqat ma’muriyati raisi Hamid Karzay. Karzayni Shimoliy alyansning ikki muhim yetakchisi Abdulla Abdulla va Muhammad Fahim ham qo‘llab-quvvatladi. Uchinchi ehtimoliy nomzod 1973 yilgacha Afg‘onistonning sobiq qiroli bo‘lgan Zohirshoh edi. U uzoq yillar Rimda yashagan, ammo Tolibon rejimi qulaganidan keyin Afg‘onistonga qaytgan edi. Muvaqqat maʼmuriyat tashkil etilgan Bonn konferensiyasida allaqachon Zohirshoh tarafdorlari, Rim guruhi deb ataladigan, sobiq qirolni davlat boshlig‘i lavozimiga olib chiqmoqchi bo‘lgan guruh mavjud edi.
Kobulga yetib kelgach, 800 dan ortiq delegatlar Zohirshohni hech bo‘lmaganda nominal sifatida davlat boshlig‘i etib tayinlashni talab qiluvchi petitsiyani imzoladilar. Murojaat tufayli yuzaga kelgan taxminlarni hisobga olgan holda, AQSh va Birlashgan Millatlar Tashkiloti vakillari sobiq qirolning ketishini talab qildilar. Loya Jirg‘a yig‘ilishi boshlanishi “logistika va tayyorgarlik muammolari” tufayli 10-iyundan 11-iyunga ko‘chirildi. 10-iyun kuni AQSh vakili Zalmay Halilzod matbuot anjumani o‘tkazib, unda Zohir Shoh nomzod emasligini aytdi. Xuddi shu kuni Zohirshohning matbuot anjumanida sobiq podshoh buni tasdiqlab, shunday dedi: “Men monarxiyani tiklamoqchi emasman. Men Loya Jirg‘adagi biror lavozimga nomzod emasman”. Matbuot anjumanida Zohirshoh bilan yonma-yon o‘tirgan Hamid Karzay Zohirshohni “xalq otasi” deb atadi va “Janob hazratlari menga bildirgan ishonchi uchun” unga minnatdorchilik bildirdi. Ertasi kuni sobiq prezident Burhoniddin Rabboniy “milliy birlik uchun” Hamid Karzay foydasiga prezidentlikka nomzodini qaytarib oldi.
Shu tariqa, Karzay hukumat boshlig‘i uchun kurashga kirishadigandek tuyuldi, ammo yana ikki nomzod paydo bo‘ldi. Loyi Jirg‘adagi ovoz berishda qatnashish uchun nomzod o‘z nomzodi uchun 150 imzo to‘plashi kerak edi ammo bor-yo‘g‘i 101 imzo to‘pladi, shuning uchun u nomzod sifatida diskvalifikatsiya qilindi. Sobiq mujohid jangchisi Muhammad Osef Mohsoniy Karzay uchun 1050 ismdan iborat ro‘yxatni, shuningdek, Jahon oziq-ovqat dasturi bilan ishlaydigan ayol shifokor Masud Jalol va Mahfoz Nadayni taqdim etdi. Oʻzbeklar armiyasi zobiti, shoir va hukumat vaziri oʻrinbosari saylov byulleteniga kirish uchun yetarlicha imzo toʻpladi.
O‘tish davri maʼmuriyati uchun prezidentlik saylovlari 2002-yil 13-iyunda yashirin ovoz berish yo'li bilan, nomzodlarning ismlari yoniga oq-qora fotosuratlar bilan o‘tkazildi. Hamid Karzay 83 foiz ovoz bilan saylangan va o‘z lavozimida qoldi.
Hukumat vazirlarini tayinlash
[tahrir | manbasini tahrirlash]18-iyun kuni Karzay o‘z vazirlar mahkamasini Loya Jirg‘aga taqdim etgan kuni u Loya Jirg‘aga yakuniy ro‘yxatni to‘ldirish uchun yana bir kun kerakligini aytdi.
19-iyun, Loya Jirg‘aning so‘nggi kuni Karzay Loya Jirg‘ada bo‘lajak Afg‘oniston o‘tish davri ma’muriyatining 14 nafar vaziri, jumladan, uch vitse-prezident nomini e’lon qildi. Shuningdek, u Oliy sudyani tayinladi. — "Bu idorani qabul qilasizmi?" — deb so‘radi Karzay Loya Jirg‘adan. Qo‘llar yuqoriga ko‘tarilgandan so‘ng, u: "Hamma buni qabul qildi va men bundan xursandman", dedi. Bu baʼzi bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi, chunki delegatlar tegishli ovoz berish o‘tkazilmaganini va vazirlar mahkamasi demokratik yo‘l bilan tanlanmaganini, lekin Loya Jirg‘a bilan parallel ravishda olib borilgan siyosiy muzokaralar natijasi ekanligini ta’kidladilar.
Karzay vitse-prezidentlarining uchta lavozimi ham Shimoliy alyans qo‘mondonlariga berilgan, biroq Karzay vitse-prezidentlarning hech biri bir etnik guruhdan bo‘lmasligini ta’minlash uchun ehtiyot bo‘lgan. Loya Jirg‘adan so‘ng, Karzay tilga olgan hukumat bo‘yicha baʼzi tortishuvlar bo‘lib, Afg‘onistondagi ayrim fraksiyalarni tinchlantirish uchun 24-iyun kuni vazirlar mahkamasi qasamyod qilishdan oldin ro‘yxatga bir qancha nomlar qo‘shilgan edi. 22-iyun kuni Karzay vazirlar mahkamasining qo‘shimcha a’zolarini tanishtirdi va vazirlar soni 29 nafarga yetdi. Bu kabinet 2002-yil 24-iyunda tashkil etildi. Ammo Xotin-qizlar ishlari vaziri lavozimi atrofidagi bahs-munozaralar tufayli bu band bo‘sh qoldi. Iyun oyining oxiriga kelib Karzay Xotin-qizlar ishlari vazirligiga statistika bo‘yicha maslahatchi, keyinroq esa rasmiy ayollar ishlari bo‘yicha vazir etib tayinlagan edi. Iyun oyining so‘nggi kunlarida Karzay yana ikki vitse-prezident va yana bir milliy xavfsizlik maslahatchisini qo‘shib oldi. Bular ko‘proq pushtun vakillari edi.
Muvaqqat hukumatda asosan Shimoliy Alyansdagi tojik sarkardalari hukmronlik qilgan, shuning uchun pushtunlarning koʻpchiligi keyingi oʻtish davri maʼmuriyatida koʻproq pushtun vazirlarini istashardi. Dastlabki boshqaruvda 29 vazirdan 9 nafari pushtun millatiga mansub bo‘lsa, yangi ma’muriyatda 30 vazirdan 13 nafari pushtun vazirlari bo‘lgan. Vazirlar mahkamasining qolgan a’zolari 7 nafar tojik, 3 nafar o‘zbek, 2 nafar hazora, 2 nafar nohazoriy shia va 1 nafar turkmandan iborat edi.
Dala komandirlari idorasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]O‘tish maʼmuriyatidagi pastuniya elementi Muvaqqat ma’muriyatdan ko‘ra kuchliroq edi va Loya Jirg‘a qisman hukumatdagi fuqarolik ta‘sirini oshirishga qaratilgan edi. Biroq, ko‘p jihatdan, Afg‘onistonning harbiy guruhlari va sarkardalari Loya Jirg‘a davrida o‘z kuchlarini mustahkamladilar va yanada qonuniylashtirdilar. Loya Jirg‘a paytida va undan keyin armiya va politsiya xodimlari nomzodlarni Loya Jirg‘a saylovida qatnashishlariga to‘sqinlik qilish yoki mustaqil harakat qilishdan qo‘rqitish uchun tahdid qilgan, qamoqqa tashlagan va hatto o‘ldirgan. Shimoliy alyans hali ham hukumatda hukmronlik qilar edi. Karzay Loya Jirg‘ada e’lon qilgan uch vitse-prezident, Xalili, Qodir va Fahim Shimoliy alyans qo‘mondonlari bo‘lgan, ammo ularning hech biri etnik kelib chiqishi bir xil emas edi. “Tojikiston Jamiyat-e Islomi” uchligi Faxim, Qonuniy va Abdulla yangi vazirlar mahkamasidagi muhim lavozimlarni saqlab qoldi.
Kuchli harbiy qo‘mondon Ismoil Xon ma’muriyati bir qismi emas edi, lekin uning o‘g‘li Mir Vais Soddiq vakili edi. Biroq Soddiq 2004-yilda vazir bo‘lib ishlagan vaqtida o‘ldirilgan. Yana bir qudratli harbiy rahbar o‘zbek Abdul Rashid Do‘stum ham Vazirlar Mahkamasi a’zosi emas edi, lekin o‘tish davridagi boshqaruvda muvaqqat ma’muriyatdagidan ko‘ra ko‘proq o‘zbeklar bor edi.
Hokimiyatga kelganidan bir necha yil o‘tgach, Prezident Karzay ichki ishlar vazirligini boshqargan nisbatan zaif pushtunni islohotchi Ali Ahmad Jaloli bilan almashtirish kabi sarkardalar hukmronligining eng yomon oqibatlarini cheklash uchun bir qator harakatlarni amalga oshirdi.
Royalistlarning qo‘shilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Loya Jirg‘ada Karzay sobiq qirol Zohirshohni "xalq otasi" deb atadi. Biroq qirolning ba’zi tarafdorlari qirolning faxriy unvoni yetarli emas deb hisoblab, uni rasmiy prezident, Karzayni esa bosh vazir lavozimida ko‘rishgan. Bundan tashqari, qirol tarafdorlari Hidoyat Amin Arsala va Abdul Rasul Aminning ikki tarafdori muvaqqat hukumatdagi mavqeini boy berishdi. “Rim guruhi”da birlashgan Zohirshohga sodiq aʼzolar oʻzlarining taʼsiri kamroq deb oʻylashgani uchun Karzay iyun oyi oxirida Zalmay Rasulni xavfsizlik boʻyicha maslahatchi, Amin Arsalni esa beshinchi vitse-prezident etib tayinladi.
G‘arbda taʼlim olgan ziyolilar
Karzay yuqori ma‘lumotli afg‘onlarni ma’muriyatga qo‘yish uchun ham bosim ostida edi. Afg‘onistonda kommunistik yoki Tolibon hukmronligi davrida qochqinga aylangan va G‘arb universitetlarida tahsil olgan. Karzay o‘z ma’muriyatiga qo‘ygan eng ko‘zga ko‘ringan shaxs Jahon bankida moliya vaziri bo‘lib ishlagan Ashraf G‘ani edi. Konlar vaziri bo‘lgan Juma Muhammadi ham Jahon banki xodimi edi. Yangi ichki ishlar vaziri Toj Muhammad Vardak 2003-yil yanvarida uning o‘rniga ichki ishlar vaziri lavozimini egallagan Ali Ahmad Jaloli singari Amerika fuqarosi edi.
Yunus Qonuniyning qarshiligi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Vakil sifatida pushtunlar haqidagi bu savol tufayli Shimoliy ittifoqning muhim yetakchilaridan biri Yunus Qonuniy sessiya ochilishida shunday dedi: u ichki ishlardagi muhim lavozimdagi vazirlikdan ketyapti, shuning uchun Karzay milliy hukumatni etnik tarkibini kengaytirish orqali mustahkamlashi mumkin. Sobiq ichki ishlar vaziri Yunus Kanuniy o‘zining Ta’lim vaziri etib tayinlanishidan norozi edi, chunki u qandaydir bosh vazir bo‘lishini kutgan edi. Qonuniy hukumatga qo‘shilish haqida umuman o‘ylamasligini aytdi. Ichki ishlar vazirligida hukmronlik qilayotgan oddiy panjshir askarlari 20 va 21 iyun kunlari Kobuldagi ichki ishlar vazirligi binosi atrofidagi yo‘llarni vaqtincha to‘sib, Qonuniyga sodiqliklarini ko‘rsatish uchun qurollarini ko‘tardilar. Ular yangi ichki ishlar vaziri, 80 yoshli Toj Muhammad Vardakka Ichki ishlar vazirligiga kirishga ruxsat bermadi. Karzay Qonuniyni afgʻon razvedka apparati ustidan norasmiy nazoratni saqlab qolgan va Vardakning amalda rahbari boʻlgan maxsus xavfsizlik maslahatchisi etib tayinlaganidan soʻng, u baribir ma’muriyatga kirishga qaror qildi, lekin u ham hukumatdan tashqarida partiya tuzdi va keyingi saylovlarda prezidentlikka nomzodini qo‘ydi.
Xotin-qizlar ishlari vazirligi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xotin-qizlar ishlari bo‘yicha vazir lavozimi bilan bog‘liq bahslar ham bor edi: Ayollar ishlari bo‘yicha muvaqqat vazir Sima Samar juda ochiq gapirdi, unga tahdid qildilar va bu yerda Oliy sud tomonidan shikoyat qildilar, oxirida uni kufrda ayblamaslikka qaror qildi. Samara Loya Jirg‘a ro‘yxatida bo‘lmagani uchun dastlab ayollar ishlari bo‘yicha vazir tayinlanmagan. Keyinchalik Karzay Mahbubhu Hukukmal hukumatini Xotin-qizlar ishlari vazirligiga davlat vakili etib tayinladi, shundan so‘ng esa Habiba Sarabiy rasmiy ayollar ishlari vaziri etib tayinlandi.
Abdul Qodirning o‘ldirilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Pushtun vitse-prezidenti Shimoliy Alyansning pushtun millatiga mansub kam sonli qo‘mondonlaridan biri Abdul Qodir edi. 2002-yilning 6-iyulida Qodir va uning kuyovi noma’lum maqsad bilan kutilmagan hujum natijasida qurolli shaxslar tomonidan o‘ldirilgan. 2004-yilda bir kishi qotillikda ayblanib, o‘limga, yana ikki kishi esa qamoq jazosiga hukm qilingan.