Buyuk depressiya
Buyuk depressiya – 1929-yildan 1939-yilgacha davom etgan[1], Amerika Qoʻshma Shtatlarida qimmatli qogʻozlar narxining sezilarli darajada pasayishidan keyin boshlanib, butun dunyoga yoyilgan ogʻir iqtisodiy tushkunlik[2]. Iqtisodiy tanglik 1929-yilning sentyabr oylarida boshlanib, 24-oktyabr (Qora payshanba) kuni Wall Street fond bozorining qulashiga sabab boʻldi. Iqtisodiy zarba butun dunyo boʻylab tarqalib, mamlakatlarga turli darajada taʼsir koʻrsatdi, aksariyat mamlakatlar esa 1929-yildagi Buyuk depressiya natijasida inqirozni boshdan kechirdi. Buyuk depressiya XX asrning eng uzoq, eng chuqur va eng keng tarqalgan depressiyasi edi[3] va muntazam ravishda kuchli global iqtisodiy tushkunlikka misol sifatida ishlatiladi[4].
1929—1932-yillar oraligʻida butun dunyo boʻylab yalpi ichki mahsulot (YaIM) taxminan 15 % ga kamaydi. Taqqoslash uchun, jahon yalpi ichki mahsuloti 2008-yildan 2009-yilgacha Buyuk turgʻunlik davrida 1 % dan kamroq miqdorga qisqargan edi[5]. Ayrim mamlakatlar iqtisodi 1930-yillarning oʻrtalariga kelib tiklana boshladi. Biroq, koʻplab mamlakatlarda Buyuk depressiyaning salbiy oqibatlari Ikkinchi Jahon urushi boshlanishiga qadar davom etdi[6]. Buyuk depressiyaning vayron qiluvchi taʼsiri boy mamlakatlarda ham, kambagʻal mamlakatlarda ham shaxsiy daromad, narxlar, soliq tushumlari va foydaning pasayishida oʻz aksini topdi. Xalqaro savdo hajmi 50 % dan koʻproq kamaydi, AQShda ishsizlik 23 % ga va baʼzi mamlakatlarda 33 % gacha koʻtarildi[7].
Dunyo boʻylab shaharlar, ayniqsa ogʻir sanoatga qaram boʻlgan shaharlar qattiq zarbaga uchradi. Koʻpgina mamlakatlarda qurilish deyarli toʻxtatildi. Dehqonchilik jamoalari va qishloq joylari ekin narxi taxminan 60 % ga tushishi sababli zarar koʻrdi[8][9][10]. Talabning keskin kamayishi va ish oʻrinlarining kamligi bilan birlamchi sanoat tarmoqlariga qaram boʻlgan hududlar eng koʻp zarar koʻrdi[11].
Iqtisodiy tarixchilar odatda Buyuk depressiyaning asosiy sababchisi qilib 1929-yil 24-oktyabrdan boshlangan AQSh fond bozori narxlarining kutilmaganda halokatli tushib ketishini koʻrsatishadi. Biroq, baʼzilar bu xulosaga qoʻshilmaydi. Ular fond bozori qulashini Depressiyaning sababi emas, balki uning belgisi deb hisoblashadi. Bu belgi investorlarning oʻsib borayotgan xavotiriga ishora qiladi. Bunday xavotir esa qisman isteʼmol mollari sotuvining asta-sekin pasayishi natijasida yuzaga kelgan. Sotuvlarning pasayishi bir qator omillar tufayli roʻy bergan: yangi ishlab chiqarish usullari sababli ortiqcha mahsulot ishlab chiqarish, eksportning kamayishi, daromadlar tengsizligi va boshqalar. Bu jarayonlar allaqachon asta-sekin rivojlanayotgan Buyuk depressiyaning bir qismi sifatida kechayotgan edi[12].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Buyuk depressiya tarixi“. Tarix. 2022-yil 20-mayda olindi.
- ↑ Jon A. Garrati, Buyuk depressiya (1986).
- ↑ Duhigg, Charlz (2008-yil 23-mart). „Depressiya, deysizmi? Xavfsizlik tarmoqlarini tekshiring“. The New York Times.
- ↑ Eichengreen, Barry J. (2015). „Koʻzgular zali: Buyuk depressiya, buyuk tanazzul, tarixdan foydalanish va notoʻgʻri foydalanish“. Nyu-York, Nyu-York: Oksford universiteti nashriyoti.
- ↑ Rojer Louenshteyn. „Tarix takrorlanadi“. Wall Street Journal 2015-yil 14-yanvar.
- ↑ Garrati, Buyuk depressiya (1986).
- ↑ Frank, Robert X.; Bernanke, Ben S. (2007). Makroiqtisodiyot tamoyillari (3-nashr). Boston: MakGrou-Xill/Irvin. 98-bet.
- ↑ „Tovar maʼlumotlari“. AQSh Mehnat statistikasi byurosi.
- ↑ Cochrane, Willard V. (1958). „Fermer narxlari, afsona va haqiqat“: 15.
- ↑ "Jahon iqtisodiy tadqiqoti 1932-33". Millatlar Ligasi: 43.
- ↑ Mitchell, Depressiya oʻn yilligi.
- ↑ „Buyuk depressiya“. Encyclopædia Britannica.