Choʻkindi togʻ jinslari

Virgin formatsiyasi, janubi-gʻarbiy Yuta, AQSh.

Choʻkindi togʻ jinslari — moddaning suvda choʻkishi yoki havodan tushishidan hamda quruqlik yuzasi, dengiz okean havzalaridagi muzlar faoliyati natijasida hosil boʻladigan togʻ jinslari. Choʻkish mexanik (ogʻirlik kuchi taʼsiri va muhit dinamikasining oʻzgarishidan), kimyoviy (suvli eritmaning toʻyinish konsentratsiyasiga yetishidan va almashinuv reaksiyalari natijasida) hamda biogen yoʻl bilan (organizmlar hayot faoliyati bilan bogʻliq) sodir boʻladi. Choʻkindi togʻ jinslari choʻkish xarakteriga koʻra, chaqiq, kimyoviy va biogen jinslarga boʻlinadi. Choʻkindi togʻ jinslarini hosil qiladigan asosiy manbalar: Yer poʻstini tashkil qilgan magmatik, metamorfik va qad. cho'kindi jinslar; tabiiy suvlarda erigan komponentlar; atmosfera gazlari; organizmlarning hayot faoliyati jarayonida hosil boʻladigan mahsulotlar; vulkanogen materiallardan iborat. Hozirgi zamon okean choʻkindilari va qad. choʻkindi jinslarda kosmik material va organik qoldiqlar ham uchraydi. Baʼzi Choʻkindi togʻ jinslari (ohaktosh, ko'mir, diatomit va boshqalar) butkul organik qoldiqlardan tarkib topgan. Zarra (donalar)ning oʻlchami, ularning shakli va o'zaro birikmalari Choʻkindi togʻ jinslari struktururasini belgilaydi (qarang Togʻ jinslari tuzilishi). Choʻkindi togʻ jinslari shakli va hajmi turlicha boʻlgan qatlam, linza va boshqa shakllardagi geologik jismlar hosil kilib, Yer po'stida normal gorizontal, qiya yoki murakkab burmalar tarzida yotadi. Ushbu jismlarning ichki tuzilishi (donalar zarralarning o'zaro joylashuvi va yoʻnalishi bilan bogʻliq) va boʻshliqni qay yoʻsinda toʻldirishi Choʻkindi togʻ jinslari tekisturasi deyiladi. Choʻkindi togʻ jinslari quyidagicha hosil boʻladi: tub togʻ jinslarining yemirilishidan paydo boʻlgan dastlabki mahsulot suv, shamol, muzliklar bilan koʻchib, quruqlik yuzasi va suv havzalariga choʻkadi. Natijada turli xil komponentlardan tuzilgan boʻsh va gʻovak, suvga toʻyingan choʻkindi hosil boʻladi. Bu choʻkindi murakkab va xilma-xil fizik-kimyoviy (qisman biologik) sistemadan iborat boʻlib, vaqt oʻtishi bilan asta-sekin choʻkindi jinsga aylanadi (qarang Litogenez). Choʻkindi togʻ jinslarining tasnifi ularning tarkibi va genezisiga koʻra 10 dan ortiq guruhga ajratiladi: chaqiq jinslar, gillar, glaukonitli, glinozyomli, temirli, marganetsli, fosfatli, kremniyli, karbonatli jinslar, tuzlar, kaustobiolitlar va boshqa Asosiy guruhlardan tashqari aralash tarkibli jinslar ham bor. Choʻkindi togʻ jinslari kimyoviy tarkibiga koʻra magmatik jinslardan farqlanadi: jins hosil qiluvchi komponentlar tarkibi turlicha boʻladi; tarkibida suv, karbonat kislota, organik uglerod, kalsiy, oltingugurt, galoidlar koʻp boʻladi; temir oksidi bilan temir (II) oksidi nisbati katta. Choʻkindi togʻ jinslari dan gil (gil, argillit, gilli slanetslar — 50 % ga yaqin), qumtosh (qum va qumtoshlar) va karbonatli jinslar (ohaktoshlar, dolomitlar 45 % cha) keng tarqalgan. Yer yuzasida Choʻkindi togʻ jinslarining hosil boʻlishi va joylashuvi iqlim va tektonik sharoitlar bilan aniqlanadi. Geosinklinallarda Choʻkindi togʻ jinslarining katta qatlamlari yigʻiladi, platformalarda esa, aksincha ularning qalinligi kam boʻladi. choʻkindi togʻ jinslari Yer poʻsti massasining 10 % ni tashkil qilib, Yer yuzasining 75 % ni qoplaydi. Quruqlikdagi Choʻkindi togʻ jinslarining 75 % geosinklinal oblastlarda boʻlib, 25 % platformalarga toʻgʻri keladi. Yer qaʼridan olinadigan jami foydali qazilmalar (koʻmir, neft, tuzlar, temir, marganets va alyuminiy rudalari, oltin va platina sochmalari, olmos, fosforitlar, qurilish materiallari va boshqalar)ning 75 % choʻkindi togʻ jinslariga tugʻri keladi.

Bibliografiya

• Andersen, B. G.; Borns, H. W., Jr.. The Ice Age World. Scandinavian University Press, 1994. ISBN 82-00-37683-4. 
• The Channeled Scabland: A Guide to the Geomorphology of the Columbia Basin, Washington. Washington, D.C.: Planetary Geology Program, Office of Space Science, National Aeoronautics and Space Administration, 1978 — 173–177-bet. ISBN 0-88192-590-X.  (Wayback Machine saytida 2016-08-18 sanasida arxivlangan)
• Blatt, H.; Middleton, G.; Murray, R.. Origin of Sedimentary Rocks. Prentice-Hall, 1980. ISBN 0-13-642710-3. 
• Boggs, S., Jr.. Principles of Sedimentology and Stratigraphy, 1st, Merrill, 1987. ISBN 0-675-20487-9. 
• Boggs, S., Jr.. Principles of Sedimentology and Stratigraphy, 4th, Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall, 2006. ISBN 978-0-13-154728-5. 
• Brime, Covadonga; García‐López, Susana; Bastida, Fernando; Valín, M. Luz; Sanz‐López, Javier; Aller, Jesús (May 2001). „Transition from Diagenesis to Metamorphism Near the Front of the Variscan Regional Metamorphism (Cantabrian Zone, Northwestern Spain)“. The Journal of Geology. 109-jild, № 3. 363–379-bet. Bibcode:2001JG....109..363B. doi:10.1086/319978. S2CID 129514579.
• Buchner, K.; Grapes, R. „Metamorphic rocks“, . Petrogenesis of Metamorphic Rocks. Springer Science+Business Media, 2011 — 21–56-bet. DOI:10.1007/978-3-540-74169-5_2. ISBN 978-3-540-74168-8. 
• Choquette, P.W.; Pray, L.C. (1970). „Geologic Nomenclature and Classification of Porosity in Sedimentary Carbonates“. AAPG Bulletin. 54-jild. doi:10.1306/5D25C98B-16C1-11D7-8645000102C1865D.
• Collinson, J.; Mountney, N.; Thompson, D.. Sedimentary Structures, 3rd, Terra Publishing, 2006. ISBN 1-903544-19-X. 
• Dott, R. H. (1964). „Wacke, graywacke and matrix – what approach to immature sandstone classification“. Journal of Sedimentary Petrology. 34-jild, № 3. 625–632-bet. doi:10.1306/74D71109-2B21-11D7-8648000102C1865D.
• Einsele, G.. Sedimentary Basins, Evolution, Facies, and Sediment Budget, 2nd, Springer Science+Business Media, 2000. ISBN 3-540-66193-X. 
• Folk, R. L.. Petrology of Sedimentary Rocks. Hemphill (publisher), 1965.  (Wayback Machine saytida 2011-03-25 sanasida arxivlangan)
• Kentucky Geological Survey „Heat, time, pressure, and coalification“. Earth Resources -- Our Common Wealth. University of Kentucky (2020). Qaraldi: 28-noyabr 2020-yil.
• Levin, H. L.. The Earth through time, 3rd, Saunders College Publishing, 1987. ISBN 0-03-008912-3. 
• Margolis, Stanley V.; Krinsley, David H. (1971). „Submicroscopic Frosting on Eolian and Subaqueous Quartz Sand Grains“. Geological Society of America Bulletin. 82-jild, № 12. 3395-bet. Bibcode:1971GSAB...82.3395M. doi:10.1130/0016-7606(1971)82[3395:SFOEAS]2.0.CO;2.
• Picard, Aude; Kappler, Andreas; Schmid, Gregor; Quaroni, Luca; Obst, Martin (May 2015). „Experimental diagenesis of organo-mineral structures formed by microaerophilic Fe(II)-oxidizing bacteria“. Nature Communications. 6-jild, № 1. 6277-bet. Bibcode:2015NatCo...6.6277P. doi:10.1038/ncomms7277. PMID 25692888.</ref>
• Press, F.; Siever, R.; Grotzinger, J.; Jordan, T. H.. Understanding Earth, 4th, W. H. Freeman and Company, 2003. ISBN 0-7167-9617-1. 
• Prothero, Donald R.; Schwab, Fred. Sedimentary geology : an introduction to sedimentary rocks and stratigraphy, 2nd, New York: W.H. Freeman, 2004. ISBN 0716739054. 
• Reading, H. G.. Sedimentary Environments: Processes, Facies and Stratigraphy, 3rd, Blackwell Science, 1996. ISBN 0-632-03627-3. 
• Stanley, S. M.. Earth System History. W. H. Freeman and Company, 1999. ISBN 0-7167-2882-6. 
• Stow, D. A. V.. Sedimentary Rocks in the Field. Burlington, MA: Academic Press, 2005. ISBN 978-1-874545-69-9. 
• Tarbuck, E. J.; Lutgens, F. K.. Earth, an introduction to Physical Geology, 6th, Prentice Hall, 1999. ISBN 0-13-011201-1. 
• Walker, Theodore R.; Waugh, Brian; Grone, Anthony J. (1-yanvar 1978-yil). „Diagenesis in first-cycle desert alluvium of Cenozoic age, southwestern United States and northwestern Mexico“. GSA Bulletin. 89-jild, № 1. 19–32-bet. Bibcode:1978GSAB...89...19W. doi:10.1130/0016-7606(1978)89<19:DIFDAO>2.0.CO;2.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
• Weltje, G.J.; von Eynatten, H. (2004). „Quantitative provenance analysis of sediments: review and outlook“. Sedimentary Geology. 171-jild, № 1–4. 1–11-bet. Bibcode:2004SedG..171....1W. doi:10.1016/j.sedgeo.2004.05.007.
• Wilkinson, Bruce H.; McElroy, Brandon J.; Kesler, Stephen E.; Peters, Shanan E.; Rothman, Edward D. (2008). „Global geologic maps are tectonic speedometers – Rates of rock cycling from area-age frequencies“. Geological Society of America Bulletin. 121-jild, № 5–6. 760–779-bet. Bibcode:2009GSAB..121..760W. doi:10.1130/B26457.1.

Havolalar

• Choʻkindi togʻ jinslarining asosiy tasnifi (Wayback Machine saytida 2011-07-23 sanasida arxivlangan) — Lynn S. Fichter, James Madison universiteti, Harrisonburg.VI; ^(ingl.)