Dolly

Dolly (1996-yil 5-iyul – 2003-yil 14-fevral) Finn-Dorset qoʻyining urgʻochi va katta somatik hujayrasidan klonlangan birinchi sutemizuvchi. U Shotlandiyadagi Roslin instituti xodimlari tomonidan sut bezidan olingan hujayradan yadro uzatish jarayonidan foydalangan holda klonlangan. Uning klonlashi klonlangan organizmni tananing maʼlum bir qismidagi yetuk hujayradan ishlab chiqarish mumkinligini isbotladi.

1997-yil 27-fevral – Dolly qoʻylarini muvaffaqiyatli klonlash toʻgʻrisidagi xabar eʼlon qilingan.

Roslin institutidan (Shotlandiya) embriolog va genetika boʻyicha mutaxassis Ian Wilmut „Nature“ ingliz jurnalining 1997-yil 27-fevral sonida chop etgan maqolasida, qoʻyni klonlash boʻyicha muvaffaqiyatli tajribasi haqida soʻzlagan. U sutemizuvchini muvaffaqiyatli klonlash mumkinligi toʻgʻrisida eʼlon qilgan.

Dollyning „yaratilishi“ jarayonida olti yoshli donor qoʻyning yelinidan olingan yadrolar 277 ta tuxum hujayraga oʻtkazilgan. Ulardan 29 ta embrion shakllangan va birgina Dolly omon qolgan. Ushbu hujayradan onaga genetik jihatdan oʻxshash tur yaratilgan. Genetik jihatdan yaratilgan qoʻyga Dolly deb nom berilgan. U klonlash orqali yaralgan birinchi sutemizuvchi boʻlgan.

Bir yildan kam vaqt oʻtgach, 1998-yil 12-yanvarda Parijda oʻn toʻqqiz mamlakat vakillarni klonlashni taqiqlovchi protokolga imzo chekadi. Protokol inson huquqlarini himoya qilish boʻyicha Yevropa konvensiyasiga qoʻshimcha qilingan.

Genetikasi

Dolly insoniyat tarixida 1996-yil Rosling instituti xodimlari Keith Campbell, Ian Wilmut va ularning jamoasi tomonidan klonlashgan ilk jonivor hisoblanadi. Yaratilgan klon 1996-yil 5-iyul sanasidan, to 14-fevral 2003-yilga qadar Rosling Instituti tajriba hududida yashagan^[1]. Qoʻy BBC News^[2] va Scientific American^[3] singari nufuzli jurnallar tomonidan eng mashxur qoʻy sifatida eʼtirof etilgan.

Dollyni klonlash uchun donor sifatida foydalanilgan hujayra sut bezlaridan olingan va sogʻlom klon ishlab chiqarilishi tananing maʼlum bir qismidan olingan hujayra butun bir turni qayta yaratishi mumkinligini isbotlagan.

Tugʻilishi

Dolly 1996-yil 5-iyulda tugʻilgan va qoʻzichoqning uchta onasi boʻlgan: birinchisi tuxum hujayrasini, ikkinchisi DNKni bergan, uchinchisi esa klonlangan embrionni oʻz muddatigacha tanasida olib yurgan^[4]. U somatik hujayra yadrosini uzatish texnikasi yordamida yaratilgan boʻlib, bu yerda donor hujayrasidan hujayra yadrosi olib tashlangan urugʻlanmagan vositaga (rivojlanayotgan tuxum hujayrasi) oʻtkaziladi. Keyin gibrid hujayra elektr toki urishi bilan boʻlinadi va u blastotsistga aylanganda surrogat onaga joylashtiriladi^[5]. Dolly katta yoshli sutemizuvchilardan olingan hujayradan olinpaydo boʻlgan birinchi klon edi. Dollyning yaratilishi shuni koʻrsatdiki, bunday yetuk differensiallashgan somatik hujayraning yadrosidagi genlar hali ham embrionning totipotent holatiga qaytishga qodir boʻlib, keyinchalik hayvonning istalgan qismiga aylana oladigan hujayra hosil qiladi.

Dollyning mavjudligi 1997-yil 22-fevralda ommaga eʼlon qilinadi. Bu ommaviy axborot vositalarida katta eʼtibor qozonadi. Shotlandiyalik olimlarning qoʻylar bilan oʻynayotganligi aks etgan reklama roligi televizorda namoyish etiladi va Times jurnalidagi maxsus reportajda Dolly tasvirlangan maqola chiqariladi. Ilm-fan Dollyni yilning yutugʻi sifatida koʻrsatadi. Dolly birinchi klonlangan hayvon boʻlmasa ham, u katta hayvonlar hujayrasidan klonlangan birinchi jonivor boʻlganligi uchun ommaviy axborot vositalarining eʼtiborini tortadi.

Hayot tarzi

Dolly butun umrini Midlotiyadagi Roslin institutida oʻtkazadi. U yerda Dolly Wels togʻidan keltirilgan qoʻchqor bilan koʻpaytiriladi va jami olti qoʻzi tugʻadi. Uning birinchi qoʻzisi Bonny 1998-yilning aprelida tugʻilgan. Kelgusi yili Dolly egizak qoʻzilarni Sally va Rosieni tugʻadi va 2000-yilda u Lucy, Darsy va Cotton laqabli uch egizakni dunyoga keltiradi. 2001-yil oxirida, toʻrt yoshida Dollyda artrit aniqlanadi va qoʻzichoq yurishga qiynala boshlaydi. Shunda, u yalligʻlanishga qarshi dorilar bilan davolandi^[6].

Oʻlimi

2003-yil 14-fevralda Dolly oʻpka kasalligi va ogʻir artrit bilan kasallanadi. Dolly kabi qoʻylarning umr koʻrish davomiyligi 11 dan 12 yilgacha, ammo Dolly 6,5 yil yashagan. Oʻlimdan keyingi tekshiruv uning oʻpka saratoniga chalinganligini koʻrsatadi, bu qoʻylarning oʻpka adenokarsinomasi deb ataladi. Mazkur kasallik qoʻylarning juda keng tarqalgan kasalligi boʻlib, JSRV retrovirusidan kelib chiqadi. Roslin olimlari Dollyning kasalligini uni klon boʻlishi bilan bogʻliqligi yoʻq, deb hisoblashgan va xuddi shu suruvdagi boshqa qoʻylar ham aynan shu kasallikdan nobud boʻlganini taʼkidlaganlar. Bunday oʻpka kasalliklari uyda saqlanadigan qoʻylar uchun alohida xavf tugʻdiradi va Dolly xavfsizlik nuqtai nazaridan xonadonda oʻstirilishi kerak edi^[7].

Hozirgi kunda Dollyning tulumi Edingurgdagi Shotlandiya Tabiat muzeyida saqlanmoqda.

Manbalar

↑ https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00141844.1999.9981606
↑ „Dolly klonlashdan avval ham yosh edimi?“ (27-may 1999-yil).
↑ „Dolly klonlash moʻjizasi“.
↑ „Dollyning oʻlimi“ (18-mart 2003-yil).
↑ „Madaniy hujayra chizigʻidan yadro oʻtkazish yoʻli bilan klonlangan qoʻy“ (mart, 1996-yil).
↑ „Dolly ilk onadan klonlangan qoʻzichoq“ (14-fevral 2003-yil).
↑ „Klonlangan qoʻzichoq sogʻligʻi“.

Havolalar

[1] ttps://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00141844.1999.9981606

[2] „Dolly klonlashdan avval ham yosh edimi?“ (27-may 1999-yil).

[3] „Dolly klonlash moʻjizasi“.

[4] „Dollyning oʻlimi“ (18-mart 2003-yil).

[5] „Madaniy hujayra chizigʻidan yadro oʻtkazish yoʻli bilan klonlangan qoʻy“ (mart, 1996-yil).

[6] „Dolly ilk onadan klonlangan qoʻzichoq“ (14-fevral 2003-yil).

[7] „Klonlangan qoʻzichoq sogʻligʻi“.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]