Eroniy taqvim

Persepoldagi barelyef — zardushtiylik dini ramzi Navroʻz. Kun va tunning tenglashishi timsollari — abadiy kurashuvchi yer timsoli buqa va quyosh timsoli sher.

Eroniy taqvim yoki Quyoshli hijra (forscha: تقویم هجری شمسی؛ سالنمای هجری خورشیدی) — astronomik quyoshli taqvim (kalendar). Rasmiy taqvim sifatida Eron va Afgʻonistonda qoʻllanadi. Ushbu taqvim mashhur fors faylasufi, matematiki, astronomi va shoiri Umar Xayyom ishtirokida tuzilgan boʻlib, hozirgi vaqtga qadar bir necha marotaba aniqlashtirilgan. Taqvim hijradan yilboshi sifatida andoza olgan boʻlib, biroq klassik islomiy taqvimdan farqli oʻlaroq quyoshli (yoki tropik) yil bilan butunlay toʻgʻri keladi. Shu sababli eroniy taqvim oylari islomiy taqvimdan farqlanib, faqat yilning oʻsha-oʻsha oylariga toʻgʻri keladi. Eroniy taqvimning boshlanishi, kun va tunning tenglashishi kuni — yaʼni Navroʻz bayramidan (21-mart) boshlanadi.

Tarixi

Qadimgi fors taqvimi

Qadimiy forslar taqvimida, xuddi qadimgi hind taqvimi kabi oltita fasl mavjud boʻlib, har bir fasl qariyb ikki oyga toʻgʻri kelgan. Qadmigi forslar madaniyati Mesopotamiya madaniyati bilan kesishgan davrdan boshlab, ikki madaniyat taqvimi qariyb bir xil koʻrinishga kelgan. Ushbu taqvimda yil kun va tun birlashishi kunida boshlanib, 12 oydan iborat boʻlgan. Har bir oy 29 yoki 30 kunni tashkil etgan. Umumiy hisobda bir yil ushbu taqvimda 354 kundan iborat boʻlgan. Tropik yil bilan farq oʻrnini bosish uchun har olti yilda oʻn uchinchi oy qoʻshilgan.

Zardushtiy taqvim

	Avesta tilidagi yazata nomi	Maʼnosi	Oʻrtafors tilidagi nomi	Zamonaviy fors tilidagi nomi
				Original	Transkripsiya
1	Frawašinąm	Fravashi (Ilk tanlov)	Frawardīn	فروردین	Farvardīn
2	Ašahe Vahištahe	Asha Vahishta (Eng yaxshi haqiqat)	Ardwahišt	اردیبهشت	Ordībehešt
3	Haurvatātō	Haurvatat (Yaxlitlik)	Xordād	خرداد	Xordād
4	Tištryehe	Tishtriya (Sirius yulduzi)	Tīr	تیر	Tīr
5	Amərətatātō	Ameretat (Oʻlmaslik)	Amurdād	مرداد	Mordād
6	Xšaθrahe Wairyehe	Xshatra Vairya (Xohish hukmdorligi)	Šahrewar	شهریور	Šahrīvar
7	Miθrahe	Mitra (Kelishuv)	Mihr	مهر	Mehr
8	Apąm	Apam (Suvlar)	Ābān	آبان	Ābān
9	Āθrō	Aur (Olov)	Ādur	آذر	Āzar
10	Daθušō	Dausho (Yarativchi, yaʼni Axura Mazda)	Day	دی	Dey
11	Waŋhə̄uš Manaŋhō	Voxu Mana (Yaxshi niyat)	Wahman	بهمن	Bahman
12	Spəntayā̊ Ārmatōiš	Spenta Armaiti (Muqaddaslik)	Spandarmad	اسفند	Esfand

Jaloliy taqvimi

Saljuqiylar sulolasidan (1038–1194) chiqqan va Jaloliddin Malikshoh I (1055-1092) nomi bilan mashhur podshoh. 1072–1092 yillari hukmronlik qilgan. Uning davrida Isfahondagi rasadxonada Umar Xayyom va zamonasining boshqa buyuk olimlari tomonidan tuzilgan taqvim. Ushbu taqvim Jaloliddin Malikshoh laqabiga atab, Jaloliy taqvimi deb yuritilgan.

Xoniy taqvimi

Oʻn ikki yilli hayvonot yillari

XIII-asrda Yaqin Sharq Moʻgʻullar istilosi tufayli ularga boʻysundirilgan edi. Moʻgʻullarning ushbu istilosi natijasida ular tomonidan Yaqin Sharqqa qadimiy Xitoy madaniyatidagi oʻn ikki yillik hayvonot yillari kirib keldi. Ushbu taqvimdagi yillarda har bir yil muayyan hayvonga bagʻishlangan edi. Moʻgʻullar keltirgan yangilik Yaqin Sharqda darrov ommaboplikni qoʻlga kiritmadi, ammo keyinroq oʻsha yerdagi xalqlarning taqvimiga kirib bordi va ushbu taqvimlarning ajralmas qismiga aylandi. Aynan oʻsha paytlarda islomiy taqvimda ushbu oʻn ikki yillik hayvonot yillari kirib borishga ulgurgan edi.

Oʻn ikki yilni quyidagi oʻn ikki hayvon tasvirlar edi: sichqon, buqa, yoʻlbars, quyon, ajdar, ilon, ot, echki yoki qoʻy, maymun, xoʻroz, it, qobon (toʻngʻiz) yoki choʻchqa.

Zamonaviy taqvim

XX-asr boshidagi islohotlar

Afgʻonistonda

1922-yilda Afgʻonistonda Erondagi islohotlar qabul qilinadi va ushbu taqmiv Afgʻoniston hududida rasmiy taqvim deb eʼlon qilinadi. Bundan oldin ushbu mamlakatda oyli hijriy taqvim ishlatilib kelinar edi. Oylar nomlari sifatida esa burjlar nomlari ishlatilgan. Yangi taqvimda oylar nomlari Afgʻonistonning ikki davlat tillaridan biri — dariy tilida xuddi Erondagi fors tilidagidek nomlanadi. Afgʻonistondagi yana bir davlat tili — pushtu tilida esa oylar nomlari fors tilidan oʻgirilgan.

Zamonaviy taqvim oylari nomlari

	Kunlar soni	Erondagi fors tilida			Kurd tilida		Afgʻonistondagi dariy tilida		Afgʻonistondagi pushtu tilida		Grigorian taqvim bilan tutashishi (kabisa yillarisiz)
		XFA	Original	Oʻzbek tilida	Lotin yozuvida	Arab yozuvida	XFA	Original	XFA	Original
1	31	færværdin	فروردین	Forvardin	Xakelêwe	خاکەلێوە	hamal	حمل	wrai	ورى	21-mart — 20-aprel
2	31	ordiːbeheʃt	اردیبهشت	Ordibehesht	Gullan (Banemer)	گوڵان	sawr	ثور	ɣwajai	غویى	21-aprel — 21-may
3	31	xordɒːd	خرداد	Hurdod	Cozerdan	جۆزەردان	dʒawzɒ	جوزا	ɣbarɡolai	غبرګولى	22-may — 21-iyun
4	31	tiːr	تیر	Tir	Pûşper	پووشپەڕ	saratɒn	سرطان	t͡ʃunɡɑʂ	چنګاښ	22-iyun — 22-iyul
5	31	mordɒːd	مرداد	Murdod	Gelawêj	گەلاوێژ	asad	اسد	zmarai	زمرى	23-iyul — 22-avgust
6	31	ʃæhriːvær	شهریور	Shahrivor	Xermanan	خەرمانان	sonbola	سنبله	waʐai	وږى	23-avgust — 22-sentyabr
7	30	mehr	مهر	Mehr	Rezber	ڕەزبەر	mizɒn	میزان	təla	تله	23-sentyabr — 22-oktyabr
8	30	ɒːbɒn	آبان	Abon	Xezellwer (Gelarêzan)	گەڵاڕێزان	'aqrab	عقرب	laɻam	لړم	23-oktyabr — 21-noyabr
9	30	ɒːzær	آذر	Azar	Sermawez	سەرماوەز	qaws	قوس	lindəi	لیندۍ	22-noyabr — 21-dekabr
10	30	dej	دی	Dey	Befranbar	بەفرانبار	dʒadi	جدی	marɣumai	مرغومى	22-dekabr — 20-yanvar
11	30	bæhmæn	بهمن	Bahman	Rêbendan	ڕێبەندان	dalvæ	دلو	salwɑɣə	سلواغه	21-yanvar — 19-fevral
12	29/30	esfænd	اسفند	Esfand	Reşeme	ڕەشەمە	hut	حوت	kab	كب	20-fevral — 20-mart

Fasllar

Eroniy taqvimda yil anʼanaviy toʻrt faslga boʻlinadi. Oʻz navbatida, har bir fasl uch oydan tashkil topadi.

• Bahor (forscha: بهار [bæhɒr], pushtucha: پسرلی [psarʼlai]): farvardin (mart), ordibehesht (aprel), xordod (may);
• Yoz (forscha: تابستان [tɒbestɒn], pushtucha: دوبی ['dobai]): tir (iyun), murdod (iyul), shahrivor (avgust);
• Kuz (forscha: پایز [pɒjiz], pushtucha: منی ['mənai]): mehr (sentyabr), abon (oktyabr), azor (noyabr);
• Qish (forscha: زمستان [zemestɒn], pushtucha: ژمی ['ʒəmai]): dey (dekabr), bahman (yanvar), esfand (fevral).

Hafta kunlari

Eroniy taqvimda hafta shanba kunida boshlanib juma kunida tugaydi. Juma rasmiy dam olish kuni deb eʼlon qilingan.

• Shanba — (forscha: شنبه) Shanbe;
• Yakshanba — (forscha: یکشنبه) Yakshambe;
• Dushaunba — (forscha: دوشنبه) Dushanbe;
• Seshanba — (forscha: سه شنبه) Seshanbe;
• Chorshanba — (forscha: چهارشنبه) Chorshanbe;
• Payshanba — (forscha: پنجشنبه) Panjshanbe;
• Juma — (forscha: جمعه) Juma, baʼzida Odina (forscha: آدینه).

Hafta kunlarining nomlanishi yakshanbadan boshlab to payshanbagacha shanba soʻziga qoʻshimcha son nomi (fors tilida) qoʻshiladi va shu tariqa ushbu kunlar nomlari kelib chiqadi. Masalan: yakshanba — «birshanba», dushanba — «ikkishanba», seshanba — «uchshanba». Juma kuni nomlanishi esa arab tilidan kelib chiqgan boʻlib — majlis (musulmonlardagi anʼanaviy juma namozi nazarda tutiladi) degan maʼnoni bildiradi.

Grigorian taqvim bilan tutashishi

Yulduzcha bilan Navroʻzning 20-mart kuni kelishi koʻrsatilgan.

Grigorian yil	Eroniy taqvim va quyoshli hijra yili
1999—2000	1378
2000—2001	1379*
2001—2002	1380
2002—2003	1381
2003—2004	1382
2004—2005	1383*
2005—2006	1384
2006—2007	1385
2007—2008	1386
2008—2009	1387*
2009—2010	1388
2010—2011	1389
2011—2012	1390
2012—2013	1391*
2013—2014	1392
2014—2015	1393
2015—2016	1394
2016—2017	1395*
2017—2018	1396
2018—2019	1397
2019—2020	1398
2020—2021	1399*
2021—2022	1400