Fotima al-Fihriya
| Fotima al-Fihriya | |
|---|---|
 Iordaniya muzeyidagi Fotima al-Fihriya haykali | |
| Tavalludi |
800-yil |
| Vafoti |
880-yil Marokash, Fez |
| Fuqaroligi | Abbosiylar |
Fotima binti Muhammad Al-Fihriya (arabcha: فاطمة بنت محمد الفهرية القرشية) eramizning 859-yilida Marokashning Fos shahridagi al-Qaroviyyin masjidiga asos solgan arab ayol. U „Umm al-Banayn“ nomi bilan ham mashhur. Al-Fihriya taxminan 880-yilda vafot etgan.[1] „Al-Qaroviyyin“ masjidi keyinchalik oʻquv muassasasiga aylanib, 1963-yilda „Al-Qaroviyyin“ universitetiga aylandi.[2] Uning tarixi Ibn Abu Zar' (1310—1320-yillar oraligʻida vafot etgan) tomonidan "Sahifalar bogʻi" (Ravd al-Qirtas) asarida Qaraviyyin masjidiga asos solganida hikoya qilinadi.[3] Fotima oʻlimidan koʻp asrlar oʻtib birinchi marta tilga olinganligi sababli, uning hikoyasini isbotlash qiyin edi va baʼzi zamonaviy tarixchilar esa uning mavjudligiga shubha qilishadi.[4]
Hayoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]
14-asr tarixchisi Ibn Abi-Zar yozganlaridan tashqari, uning shaxsiy hayoti haqida juda kam maʼlumot saqlanib qolgan.[5] Fotima eramizning 800-yillarida hozirgi Tunisning Qayravon shahrida tugʻilgan. U arab Qurayshiy qabilasiga mansub boʻlgan. Uning oilasi Qayravondan Fesga koʻchib kelgan katta migratsiyaning bir qismi edi. Uning oilasi badavlat boʻlmagan boʻlsa-da, otasi Muhammad al-Fihri muvaffaqiyatli savdogarga aylandi. U vafot etgach, bu boylik Fotima va uning singlisi Maryamga meros boʻlib qoldi. Aynan shu pul bilan ular oʻz merosini qoldirdilar. Al-Fihri turmush qurgan edi, lekin uning eri ham, otasi ham toʻydan koʻp oʻtmay vafot etgan. Uning otasi oʻz boyligini yolgʻiz farzandlari Fotima va uning singlisiga qoldirdi. U va uning singlisi Maryam yaxshi taʼlimga ega boʻlib, islom fiqhi va hadisni yana Muhammad s.a.v ning rivoyatlarini oʻrgangan. Ikkalasi ham Fesda masjidlarga asos soldilar: Fotima Al-Qaroviyyinga asos solgan, Maryam esa Al-Andalusiyyin masjidiga asos solgan.[6] Bu fikr Fotima va uning oilasi kabi barcha musulmonlarning qochganligi sababli, ularning barchasi oʻz eʼtiqodlarini oʻrganishga ishtiyoqmand dindorlar boʻlgan muhojirlarni toʻplashlari bilan turtki boʻldi.[7] Immigrantlar haddan tashqari koʻp edi va ularni joylashtirish uchun joy, resurslar yoki oʻqituvchilar yetarli emas edi.
Tarixiylik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ushbu hikoyaning tarixiyligi baʼzi zamonaviy tarixchilar tomonidan shubha ostiga qoʻyilgan, ular Fesning ikkita eng mashhur masjidini asos solgan ikki opa-singilning simmetriyasi juda qulay boʻlganligi uchun ehtimol afsonadan kelib chiqqan deb bilishadi.[8] Ibn Abi Zar hikoyasi ham zamonaviy tarixchilar tomonidan nisbatan ishonchsiz manba deb baholanadi. Bundan tashqari, bu hikoyaning eng katta qiyinchiliklaridan biri XX asrda masjidni taʼmirlash paytida qayta topilgan va asrlar davomida gips qatlamlari ostida yashiringan poydevor yozuvidir. Sadr yogʻoch panellariga oʻyilgan va IX asr Tunisdagi poydevor yozuvlariga juda oʻxshash kufiy yozuvida yozilgan bu yozuv taxminiy masjidning asl mehrobining ustidagi devorda (bino keyingi kengaytirilishidan oldin) topilgan. Gaston Deverdun tomonidan yozib olingan va shifrlangan yozuv „bu masjid“ (arabcha: "هذا المسجد") Dovud ibn Idris (oʻsha paytda Marokashning bu hududini boshqargan Idris II ning oʻgʻli) tomonidan hijriy 263 yil Zul-qadada (milodiy 877 yil iyul-avgust) tomonidan ekanligini eʼlon qiladi.[9] Deverdun bu yozuv boshqa nomaʼlum masjiddan boʻlgan boʻlishi mumkinligini va bu yerga keyingi davrda (ehtimol, 15 yoki 16-asrlarda) Fesda Idrisidlarga ehtirom koʻtarilgan paytda koʻchirilgan boʻlishi mumkinligini taxmin qildi va bunday qoldiqlar bu yerda qayta foydalanish uchun yetarlicha diniy ahamiyatga ega boʻladigan yoʻl deb ishondi.[9] Biroq, olim Chafiq Benchekrounning taʼkidlashicha, bu yozuv Qaraviyyin masjidining asl poydevori boʻlib, u 12-asrda Almohadlar shaharga kelishidan oldin yopilgan boʻlishi mumkin. Bu dalil va Ibn Abu Zarning hikoyasiga nisbatan koʻp shubhalarga asoslanib, u Fotima al-Fihriyning tarixiy emas, balki afsonaviy shaxs boʻlishi mumkinligini taʼkidlaydi.
Xuddi shunday, tarixchi Rojer Le Turno Fotima „Qaraviyyin“ masjidini va uning singlisi Maryam „Andalusiyyin“ masjidini qurish haqidagi anʼanaviy maʼlumotlarning haqiqatiga shubha qiladi. Uning taʼkidlashicha, ikkita opa-singil va ikkita masjidning mukammal parallelligi haqiqat boʻlish uchun juda yaxshi va ehtimol diniy afsonadir.[10] Jonatan Bloom, shuningdek, parallelizmlarning ehtimolligi haqida yozadi va masjidning tashkil etilishining anʼanaviy hikoyasi koʻproq „tarix intizomi anʼanaviy jamoaviy tasavvur doirasiga“ tegishli ekanligini taʼkidlaydi va masjidning hech bir qismi X asrga qaraganda eski emasligini taʼkidlaydi.[11]
Al-Qaroviyyin masjidining barpo etilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ibn Abu Zar’ning yozishicha, Fotima otasidan meros qolgan pulga oʻz shahridan kelgan muhojirlar nomini olgan Al-Qaroviyyin masjidini qurish uchun ishlatgan. Fotima jamoasi masjiddan oshib ketganda, u taxminan 845-yilda podshoh Yahyo ibn Muhammad rahbarligida qurilgan masjidni sotib olib, uning hajmini ikki barobarga kattalashtirgan.
Qurilish loyihasini Fotimaning oʻzi boshqargan.
Masjidning qurilishi 18 yil davom etgan. Marokashlik tarixchi Abdelhadi Taziyga koʻra, Al-Fihri loyiha tugaguniga qadar roʻza tutgan. Ish tugagach, u ichkariga kirib, Allohga bergan neʼmatlari uchun rahmat aytib, duo qilgan.[12] U nomni oʻzining tugʻilgan shahri Qayruandan kelgan muhojirlar sharafiga qoʻygan.
Soʻzlarga koʻra, Fotimaning singlisi Maryam ham oʻsha yili (859) daryoning narigi tomonidagi tumanda mahalliy Andalusiy oilalari yordami bilan xuddi shunday masjidga asos solgan va bu masjid Al-Andalusiyyin masjidi (Andalusiylar masjidi) nomi bilan mashhur boʻlgan.[13]
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Meet Fatima al-Fihri: The founder of the world's first Library“ (2017-yil 26-yanvar).
- ↑ Kenney, Jeffrey T.. Islam in the Modern World (en). Routledge, 2013-08-15 — 128-bet. ISBN 9781135007959.
- ↑ ʻAlī ibn ʻAbd Allāh Ibn Abī Zarʻ al-Fāsī. Rawd Al-Qirtas (es). Valencia: J. Nácher, 1964.
- ↑ „Al-Qarawiyyin University in Fes: Brainchild of a Muslim Woman“. Inside Arabia (2019-yil 15-sentyabr). 2022-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-iyul.
- ↑ Benchekroun, Chafik T. (2011). „Les Idrissides: L'histoire contre son histoire“. Al-Masaq (fransuzcha). 23-jild, № 3. 171–188-bet. doi:10.1080/09503110.2011.617063.
- ↑ Kahera, Akel. Design Criteria for Mosques and Islamic Centres (en). Routledge, 2009-10-26 — 81-bet. ISBN 9781136441271.
- ↑ Heard. „WISstory: Fatima al-Fihri, founder of the world's longest-standing university“ (en-US). Women in Science Portland. 2022-yil 14-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-iyul.
- ↑ Bloom, Jonathan M.. Architecture of the Islamic West: North Africa and the Iberian Peninsula, 700-1800. Yale University Press, 2020. ISBN 9780300218701.
- ↑ 9,0 9,1 Deverdun, Gaston „Une nouvelle inscription idrisite (265 H = 877 J.C.)“, . Mélanges d'histoire et d'archéologie de l'occident musulman - Tome II - Hommage à Georges Marçais (fr). Imprimerie officielle du Gouvernement Général de l'Algérie, 1957 — 129–146-bet.
- ↑ Le Tourneau, Roger. Fès avant le protectorat: étude économique et sociale d'une ville de l'occident musulman (fr). Casablanca: Société Marocaine de Librairie et d'Édition, 1949 — 48–49-bet. „La tradition, à ce sujet, est édifiante mais un peu incertaine. Les uns rapportent qu'une femme originaire de Kairouan, Fatima, fille de Mohammed el-Fihri, vint s'installer à Fès. Coup sur coup, son mari et sa sœur moururent, lui laissant une fortune considérable. Fatima ne chercha pas à la faire fructifier, mais à la dépenser en des œuvres pies; c'est pourquoi elle décida d'acheter un terrain boisé qui se trouvait encore libre de constructions et d'y faire élever la mosquée qui reçut par la suite le nom de Mosquée des Kairouanais (Jama' elKarawiyin). Selon d'autres auteurs, Mohammed el-Fihri avait deux filles, Fatima et Mariam, auxquelles il laissa en mourant une grande fortune. Prises d'une sainte émulation, les deux sœurs firent bâtir chacune une mosquée, Fatima la Mosquée des Kairouanais, Mariam la Mosquée des Andalous; cette dernière fut d'ailleurs aidée dans son entreprise par les Andalous établis dans ce quartier. Nous n'avons aucune raison valable de nous prononcer en faveur de l'un de ces récits plutôt que de l'autre. Tout au plus pourrait-on dire que le second, avec son parallélisme si parfait entre les deux sœurs et les deux mosquées, paraît trop beau pour être vrai.“
- ↑ Bloom, Jonathan. Architecture of the Islamic west : North Africa and the Iberian Peninsula, 700-1800, Nicholas Warner, New Haven, 2020 — 42-bet. ISBN 978-0-300-21870-1. OCLC 1121602964.
- ↑ التحرير. „فاطمة الفهرية أم البنين مؤسسة أول جامعة في العالم“ (ar). Ejadidanews.com - الجديدة نيوز (2019-yil 9-aprel). 2020-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 9-sentyabr.
- ↑ Terrasse, Henri. La mosquée des Andalous à Fès (fr). Paris: Les Éditions d'art et d'histoire, 1942.