Fyodor Dostoyevskiy

Fyodor Dostoyevsky
Asl ismi	Фёдор Миха́йлович Достое́вский
Tavalludi	11-noyabr 1821-yil; Moskva, Rossiya Imperiyasi
Vafoti	9-fevral 1881-yil ; (59 yoshda); Sankt Peterburg, Rossiya Imperiyasi
Ijod qilgan tillari	Rus tili
Fuqaroligi	Rossiya Imperiyasi
Yoʻnalish	realizm
Shoh asari	Jinoyat va jazo

Dostoyevskiy Fyodor Mixaylovich (1821-yil 11-noyabr, Moskva — 1881-yil 9-fevral, Sankt-Peterburg) — rus yozuvchisi. Ijodiy faoliyati 1844-yilda boshlangan. Birinchi romani — „Bechora odamlar“da (1846) xoʻrlangan, ijtimoiy adolatsizlikka duchor boʻlgan „kichkina odamlar“ning qismati hikoya qilingan. „Qiyofadosh“ (1846), „Oq tunlar“ (1848) qissalari ham ijtimoiy mavzuda. N. Dobrolyubov, V. Belinskiy kabi demokrat ziyolilarning inqilobiy gʻoyalariga mahliyo boʻlib qolgan Dostoyevskiy 1847-yildan rus inqilobchisi va xayoliy sotsialisti M. V. Petrashevskiy toʻgaragiga faol qatnashib, xayoliy sotsializm gʻoyasini qoʻllab-quvvatlaydi. Mazkur toʻgarakda qatnashib, mavjud davlat tuzumini kuch ishlatib oʻzgartirishga harakat qilgani uchun Dostoyevskiy oʻlim jazosiga xukm qilinadi (1849). Nufuzli davlat va jamoat arboblarining aralashuvidan soʻng, podsho Aleksandr II oʻlim jazosini 4 yillik katorga surguni bilan almashtiradi. Yozuvchi Omsk katorga qamoqxonasida (1850—1854) va Semipalatinskda intizomiy harbiy xizmatda boʻldi (1854—1859). 1859-yildan Peterburgda uzoq muddatli tutqunlik va surgun Dostoyevskiy ijodida oʻz ifodasini topadi, tushkunlik ustuvor mavzuga aylanadi. „Stepanchikov qishlogʻi va uning axolisi“ (1859), „Xoʻrlanganlar va haqoratlanganlar“ (1861), „Oʻlik xonadondan maktublar“ (1861—62) asarlari jaholat botqogʻiga botib, insoniy qiyofasini yoʻqotgan ruslar hayotiga bagʻishlangan.

D. M. M. Dostoyevskiy (akasi) bilan hamkorlikda „Vremya“ (1861—63), „Epoxa“ (1864—65) jurnallarini nashr etadi. Bularda Rossiyadagi krepostnoylik tartibi, aslzoda (dvoryan)larning maʼnaviy-axloqiy tubanligi, mehnatkashlar shafqatsiz ekspluatatsiya qilinishini fosh etishdan tashqari, millatchilik, buyuk davlatchilik (shovinizm) gʻoyalari, xususan, chor Rossiyasi tomonidan Turkistonning zabt etilishi targʻib qilinadi. „Biz Yevropaga bostirib borsak, ular bizni varvarlar sifatida qarshi oladi, Osiyoda esa bizni madaniyatli millat kabi kutib olishadi“, deb, Kaufman, Skobelev singari harbiylar Turkistonni bosib olishga daʼvat etiladi.

„Jinoyat va jazo“ (1866), „Telba“ (1868) romanlarida rus xalqining maʼnaviy muammolari badiiy boʻyoqlarda yaqqol aks ettirilgan. „Jinlar“ (1871—1872), „Oʻsmir“ (1875) romanlarida esa rus „oqsuyaklari“ tabaqasi, amaldorlari orasida maʼnaviy qashshoqlik, amalparastlik, ochkoʻzlik va xudbinlik kabi illatlar chuqur ildiz otgani koʻrsatilgan, ichki-milliy muammolarni boshqa bir xalq hisobiga hal etib boʻlmasligi eʼtirof etilgan. „Aka-uka Karamazovlar“ (1879—1880) romanida jamiyat va shaxs oʻrtasidagi chuqur ziddiyat, ruhiy inqiroz va fojia oʻz ifodasini topgan.

Dostoyevskiy ijodi, garchi ziddiyatli boʻlsada, rus va jahon adabiyotiga katta taʼsir koʻrsatgan. Dostoyevskiy 19-asrdagi realistik roman janrini yangi oʻziga xos tomonlar bilan boyitdi. Adib toʻlaqonli badiiy obrazlarda nafaqat voqealar oqimini, insonlar taqdirini, qalb kurashini, balki jamiyat maʼnaviy hayotidagi fojiaviy konfliktlarni ham tasvirlab bera oldi. Oʻzining intellektual romanlarida fikrlarning keskin kurashini, gʻoya va dunyoqarashning fojiaviy toʻqnashuvini mahorat bilan tasvirladi. Dostoyevskiyning romanlari vazmin tasvir uslubi emas, aksincha, sof dramatik janrlarga xos keskinligi va liro-publitsistik pafosi bilan ajraladi.

D.ning „Jinoyat va jazo“, „Telba“ va boshqa asarlari Ibrohim Gʻafurov tomonidan oʻzbek tiliga tarjima qilingan.

Bibliografiya

Romanlar

Qissa va hikoyalar

Ekranizatsiyalar

„Esi past“ — Pyotr Chardininning filmi (Rossiya, 1910)
„Esi past“ — Jorj Lampenning filmi (Fransiya, 1946)
„Esi past“ — Akira Kurosavaning filmi (Yaponiya, 1951)
„Esi past“ — Ivan Piryevning filmi (SSSR, 1958)
„Esi past“ — Alan Bridjesning teleseriali (Buyuk Britaniya, 1966)
„Shum muhabbat“ — Andrzej Żuławski (Fransiya, 1985)
„Esi past“ — Mani Kaulaning teleseriali (Hindiston, 1991)
„Daun Haus“ — Roman Kachanovning film-parodiyasi (Rossiya, 2001)
„Esi past“ — Vladimir Bortkoning teleseriali (Rossiya, 2003)
Jinoyat va jazo (film, 1940) — SSSR, 1940
Jinoyat va jazo (film, 1956) — Fransiya, 1956
Jinoyat va jazo (film, 1970) — SSSR, 1970
Jinoyat va jazo (film, 1983) — Finlandiya, 1983
Jinoyat va jazo (telefilm, 2007) — Rossiya, 2007
Yuvosh (film)
Aka-uka Karamazovlar (film)
Kamsitilgan va xoʻrlanganlar (film, 1958) Italiya
Kamsitilgan va xoʻrlanganlar (film, 1977) Meksika
Kamsitilgan va xoʻrlanganlar (film, 1979), SSSR
Kamsitilgan va xoʻrlanganlar (film, 1991) SSSR-Shveysariya

Manbalar

Adabiyot

Xoʻrlanganlar va haqoratlanganlar, T., 1966; Telba, T., 1981.
F. M. Dostoyevskiy tugʻilgan kunning 150 yilligi (esdaliklar), T., 1971.

Havolalar

F. M. Dostoevsky asarlarining qisqacha mazmuni ^(rus.)
F. M. Dostoevskyning rasmlari ^(rus.)
F. M. Dostoevskyning asarlari va tanqid (Wayback Machine saytida 2004-12-30 sanasida arxivlangan) ^(rus.)
Osipov A. I. „F. M. Dostoevsky va xristianlik“ (Wayback Machine saytida 2006-02-19 sanasida arxivlangan) ^(rus.)
Dostoevsky Fyodor Mixaylovich — yozuvchining ijodi haqida ^(rus.)
Fyodor Dostoevsky, hayot va ijodining asosiy sanalari (Wayback Machine saytida 2007-12-23 sanasida arxivlangan) ^(rus.)
http://www.klassika.ru/proza/dostoevskij/ ^(rus.)
Fyodor Dostoevsky Chronicle by Erik Lindgren ^(ingl.)
Fyodor Mixaylovich Dostoevsky HomePage „Fedor Dostoievsky“ ^(ingl.)

Yozuvchi, shoir yoki dramaturgga oid ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.