Ivan-choy

Ivan-choy (lotincha: ChamaenerionChamaenerion) — oʻt kipreyniye oilasining koʻp yillik oʻsimliklari.

Angustifolium oʻtidan (Ivan-choy) Koporskiy choyi tayyorlanadi .

Etimologiyasi

Chamaenerion nomi ushbu turdagi baʼzi oʻsimliklarning qisqa boʻyliligi va oleanderga oʻxshashligi sababli berilgan: grekcha: χαμαίchamai — yerda, past + νήριον (= Nerium) — oleander.

Tarqalishi

U Shimoliy yarim sharning mo''tadil mamlakatlarida uchraydi. Quruq qumli joylarda, oʻrmon chekkalarida, butalar, boʻshliqlar, yongʻinlarda oʻsadi. Bezovta qilingan hududda birinchilardan biri paydo boʻldi.

Ivan-choy keng bargli shimoliy hududlarda, shu jumladan Shimoliy yarim sharning arktik va subarktik hududlarida oʻsadi.

Eng mashhur tur — Ivan-choy tor bargli (lotincha: Chamérion angustifóliumChamérion angustifólium), baʼzan xalq orasida oʻt oʻti deb ataladi. Poyasining yosh barglari bilan quritilgan tepasidan anʼanaviy rus oʻsimlik ichimligi tayyorlanadi.

Foydali xususiyatlari

Ivan choyi — motadil iqlimi boʻlgan mamlakatlarda hamma joyda uchraydigan oʻtlar oilasining koʻp yillik oʻsimligi. 14 turdagi oʻsimliklardan ikkitasi keng qoʻllanadi: keng bargli tol va tor bargli tol. Birinchisi Shimoliy yarim sharning shimolida, shu jumladan Arktika mintaqalarida oʻsadi. Tor bargli turi Rossiya boʻylab tarqalgan va Ural hamdaa Oltoyda keng hududlarni egallagan eng mashhur tur hisoblanadi. Ivan-choy boshqa maʼnoda „olovli oʻt“, „oʻt oʻchiruvchi“, „chiyilatuvchi“ kabi nomlanadi. Kopor choyi sifatida ham tanilgan. Qadim zamonlardan beri u Evrosiyo, Kanada va Shimoliy Amerika aholisiga maʼlum. Rossiyada Ivan-choy ichimligi haqida birinchi eslatma XII-asr qoʻlyozmalarida uchraydi. Afsonaga koʻra, Aleksandr Nevskiy salibchilar polki bilan jangdan soʻng qal’aga bordi va u yerda birinchi navbatda oʻsimlikdan ichimlikni tatib koʻrdi. U go‘dakdek uxlab qolganiga hayron bo‘ldi, ertalab esa quvnoq, kuch-quvvatga to‘la edi. U shifobaxsh xususiyatlarini baholab, barcha askarlarga Ivan-choy ichishni buyurdi. Shunga qaramay, Koporye choyi Yekaterina II davrida ishlab chiqarila boshlandi. Keyinchalik u nafaqat Evropada, balki Osiyoda ham mashhur boʻldi. Ivan-choyi boy kimyoviy tarkibga ega. U fosfor, kaliy, marganets, kaltsiy, titanium, sink, natriy, mis, magniy, selen, temir, molibden, borni oʻz ichiga oladi. Ilmiy maʼlumotlarga koʻra, tanin, pektin va flavonoidlarning yuqori miqdori tufayli Ivan-choyi mahalliy flora oʻsimliklari orasida yalligʻlanishga qarshi taʼsirning eng yuqori koeffitsientiga ega. Bundan tashqari, oʻtgan asrning 70-yillarida Rossiya Tibbiyot fanlari akademiyasining Butunrossiya saraton markazi mutaxassislari Ivan-choyi aniq sitostatik faollikka ega ekanligini, yaʼni neoplazmalarga qarshi kurashishi mumkinligini aniqladilar. Uning ayollar uchun foydasi hayz koʻrish, qichishish va menopauza belgilari paytida noqulaylikni bartaraf etishdir. Ovqat hazm qilishni yaxshilash qobiliyati tufayli bu oʻsimlikdan ichimlik vaznni kamaytirishga yordam beradi va uning tarkibiga kiritilgan moddalar soch va tirnoqlarning goʻzalligiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi. Erkaklar uchun foydasi shundaki, choyning yalligʻlanishga qarshi taʼsiri prostata kasalliklariga yordam beradi, bundan tashqari, oʻsimlik erkaklik kuchni oshiradi.

Turlari

Onagraceae ning qayta koʻrib chiqilgan tasnifi (2007) maqolasiga koʻra, jins ikki qismda 8 turni oʻz ichiga oladi:

• Chamaenerion angustifolium (L.) Holub, 1972 — Ivan-chay uzkolistniy
• Chamaenerion conspersum (Hausskn.) Holub, 1972
• Chamaenerion latifolium (L.) Holub, 1972 — Ivan-chay shirokolistniy
• Chamaenerion speciosum (Decne.) Holub, 1972
• Chamaenerion sect. Rosmarinifolium (Tacik) Holub, 1972
• Chamaenerion colchicum (Albov) Holub, 1972 — Ivan-chay kolxidskiy
• Chamaenerion dodonaei (Vill.) Holub, 1972 — Ivan-chay Dodoneya
• Chamaenerion fleischeri (Hochst.) Holub, 1972 — Ivan-chay Flyayshera
• Chamaenerion stevenii (Boiss.) Holub, 1972 — Ivan-chay Stevena

Adabiyotlar

Барабанов Е. И.. Ботаника: учебник для студ. высш. учеб. заведений.. М.: Академия, 2006. ISBN 5-7695-2656-4.