Jizzaxning olinishi
| Jizzaxning olinishi | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||
| N. A. Krijanovskiy
D. I. Romanovskiy |
Ma'lum emas | ||||||
| Kuchlar | |||||||
| 2000 | 11000 | ||||||
Jizzaxning olinishi – 1866-yil oktyabrida Oʻrta Osiyoni bosib olish jarayonida general Krijanovskiy qoʻmondonligidagi rus qoʻshinlari tomonidan Buxoroga qarashli Jizzax qal’asining egallangani. Qal’aning qoʻlga kiritilishi 1866-yilgi harbiy yurishda rus armiyasining hal qiluvchi gʻalabasi boʻldi.
Dastlabki
[tahrir | manbasini tahrirlash]1866-yilning bahorgi yurishi paytida rus qoʻshinlari Buxoro amirini Yerjar yonida tor-mor qildi, biroq Buxoroga yurishni davom ettirmadi va may oyida Qoʻqonning Xoʻjand qal’asini egalladi.
Buxoro amiri Rossiyaga qarshi kurashni davom ettirishning iloji yoʻqligini anglagan holda boʻysunganiga qaramay, aslida qurollanishni davom ettirdi va oʻsha yilning yozi davomida ruslarga nisbatan tajovuzkor munosabatda boʻldi. Shu sababli, koʻp ogohlantirishlardan soʻng, rus maʼmurlari general Romanovskiyning tashabbusi va rejasi asosida kuzda Oʻrta Osiyoning ichkarisiga kirishga qaror qildilar. Ular oʻsha paytdagi rus va Buxoro-Qoʻqon mulklari oʻrtasidagi hududni Rossiyaga qoʻshib olishni maqsad qildilar. Bu yerlar Buxoro amiri uchun ruslar mulki tomonidagi soʻnggi tayanch boʻlib, ikkita qal’a – Oʻratepa va Jizzax bilan mustahkamlangan edi. 2-oktyabrda ruslar qonli hujum natijasida Oʻratepani qoʻlga kiritdilar. General Romanovskiy Oʻratepa qal’asini egallaganidan soʻng, 1866-yil kuziga kelib Buxoro amirining qoʻlida Sirdaryo vodiysida faqat Jizzax qal’asi qoldi[1].
Olinishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Jizzax qal’asi kuchli mustahkamlangan va qurollangan boʻlib, u yurtda eng jiddiy qal’a hisoblangan. Yoz oxirida Buxoro amiridan oʻn ming sara askar va 53 ta katta kalibrli toʻpdan iborat madad olgan Jizzax begi qattiq qarshilik koʻrsatishga hozirlik koʻrdi.
6-oktyabr kuni Oʻratepadan yarim yoʻlda joylashgan kichik Zomin qal’asiga tomon bir qism askar joʻnatildi. Buxoro lashkari qochib ketdi va qal’a jangsiz zabt etildi. 10-oktyabrda qolgan rus qoʻshinlari Jizzaxga yetib keldi. 12-oktyabr kuni 16,5 rota, besh yuz kazak va 20 ta toʻpdan iborat rus qoʻshinlari qal’aga yaqinlashdi. 13-oktyabrda general Romanovskiy razvedka oʻtkazdi, soʻngra qamal ishlari boshlandi. 14-oktyabrda Jolon-Oʻta darasiga, u yerda qoldirilgan qorovul otryadi qarshisiga 2,5-3 ming nafar buxorolik otliqlar chiqdi. Daraga yuborilgan ikkita oʻqchi rota va kazaklar hujum qilayotganlarni uloqtirib tashladi. Shu bilan birga, buxoroliklar qal’adan qal’a devorlari oldidagi uchta rotaga qarshi kuchli hujum uyushtirdi, ammo qaytarildi. Bu paytga kelib maʼlum boʻldiki, amir Samarqanddan Jizzaxga kuchli qoʻshimcha kuchlar yuborgan, shu bois harakatni tezlashtirish va qal’ani shturm bilan egallashga qaror qilindi. 15-oktyabrda Oʻratepa va Samarqand darvozalari qarshisida qurilgan ikkita batareya (10 ta toʻp va 4 ta mortira) qurollana boshladi. Garnizon ikki marta chiqish qildi, ammo muvaffaqiyatsiz boʻldi va 16-kuni ertalab batareyalar oʻt ochdi. 17–18-oktyabr kunlari ruslar qal’ani toʻplardan oʻqqa tutdi[2].
18-oktyabr kuni soat 12 da qal’aga bosh hujum boshlandi. Tong otishi bilan hujum boʻlishini kutgan buxoroliklar, hujum ertangi kunga qoldirildi deb oʻylab, hujumga tayyor emas edilar. Kapitan Mixaylovskiy va podpolkovnik Grigorev qoʻmondonligidagi qismlar (jami 8 ta piyoda rotasi, 10 ta toʻp va 4 ta mortira bilan) hujumga oʻtdi. Hujumni kutmagan dushman ularni oʻz vaqtida oʻt ochib toʻxtata olmadi va qulab tushgan devorlarni himoya qilishga tashlandi, biroq bunday qarshilik uzoq davom etishi mumkin emas edi. Askarlarning „ura“ hayqirigʻi tez orada himoyachilarni chekinishga, keyin esa butun garnizonning yarim soat ichida toʻliq tor-mor boʻlishi bilan tugagan shoshqin, tartibsiz qochishga majbur qildi. Hujumchilar devor oʻpirilgan joyni egallab, bir necha qismga boʻlindi: bir qismi devor boʻylab, boshqasi qal’a ichkarisiga yoʻl oldi. Oldingi qismlardan keyin zaxiradagi boʻlinmalar ham kirib keldi. Buxoroliklar 6000 ga yaqin jangchisini yoʻqotib, qochib ketishdi. Qal’adan 16 ta bayroq, 12 ta mis va 41 ta choʻyan qurol qoʻlga kiritildi. 18 bekdan 16 nafari halok boʻldi, ularning 12 tasi yaqin jangda jon berdi.
Kunduzi soat toʻrtda qal’aga bosh zaxira kuchlari bilan general Krijanovskiy kirib keldi. Gʻalaba toʻla-toʻkis boʻldi. Besh chaqirim narida koʻringan, Buxoro amiri tomonidan 18 ta toʻp bilan joʻnatilgan 2500 kishilik yangi qoʻshin oʻziga qaratilgan oʻqni sezib, Jizzaxning taqdirini bilib, yaqinlashib kelayotgan zaxira kuchlaridan qochib ketdi.
Ruslar uch mingdan ortiq asir, koʻplab bayroqlar, miltiqlar, nayzalar va toʻpponchalarni qoʻlga kiritdi.
Natija
[tahrir | manbasini tahrirlash]
General Romanovskiyning 1866-yildagi harbiy yurishi halokatli boʻldi. U 8-mayda Yerjar yonida Buxoro qoʻshinlarini tor-mor etdi, 24-mayda Xoʻjandni egalladi, 20-iyulda Oʻratepani shturm bilan oldi, 18-oktyabrda esa Jizzaxni kutilmagan va shafqatsiz hujum bilan zabt etdi. Bu uch ayovsiz shturmda rus qoʻshinlari 500 kishini yoʻqotib, 12000 osiyolikni joyida qoldirdi. Yerjar yaqinida 1000 buxorolik oʻldirildi va 6 ta zambarak qoʻlga kiritildi. Xoʻjand shturmida 3500 kishi halok boʻldi. Ruslarning yoʻqotishlari – 137 kishi. Oʻratepada 2000 kishi oʻldirildi, 4 bayroq, 32 zambarak olinib, ruslardan 227 kishi halok boʻldi. Nihoyat, eng qonli jang – Jizzaxda 11000 buxorolikdan 6000 kishi halok boʻldi, 2000 rusdan esa atigi 98 kishi yoʻqotildi. 11 ta bayroq va 43 ta qurol qoʻlga kiritildi[3].
Jizzaxni boy bergan buxoroliklar Samarqandga qochib, tinchlik muzokaralarini boshlashga shoshildilar. 1867-yil toʻliq natijasiz muzokaralarda oʻtdi. Buxoroliklar vaqt yutish va yangi qoʻshin toʻplash maqsadida muzokaralarni ataylab choʻzdilar. Jizzaxni zabt etgani uchun general Krijanovskiy 1866-yil 26-noyabrda 3-darajali Avliyo Georgiy ordeni (№ 511) bilan taqdirlandi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ ANDRYeYeVSKIY Ye. K. IZ ZAPISOK ZA SOROK SYeM LYeT „Istoricheskiy Vestnik“, t. SXXX, str. 37. Andoza:Wayback 2)
- ↑ Зайцев В. Н. История 4-го Туркестанского линейного батальона, с картой, за период с 1771 по 1882 год, как материал к описанию движения русских в Среднюю Азию. — СПб., 1882. — 283 с.
- ↑ Керсновский А. А. История Русской армии Т. 2. — М.: Голос, 1993.—336 с., ил. — ISBN 5-7117-0058-8; ISBN 5-7117-0059-6. — 100 000 экз.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Djizak // Voennaya ensiklopediya : [v 18 t.] / pod red. V. F. Novitskogo … [i dr.]. – SPb. ; [M.] : Tip. t-va I. D. Sitina, 1911—1915.
- Djizak // Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). – SPb., 1890—1907.
- Zaysev V. N. Istoriya 4-go Turkestanskogo lineynogo batalona, s kartoy, za period s 1771 po 1882 god, kak material k opisaniyu dvijeniya russkix v Srednyuyu Aziyu. 1882. 283 s.
- Zinovev M. A. Osada Ura-Tyube i Djizaga. Vospominaniya ob osenney ekspeditsii 1866 goda v Turkestanskoy oblasti // Russkiy vestnik. T. 74-75, 1868, № 3, 4, 5, 6
- Traktat Axmada Donisha „Istoriya mangitskoy dinastii“. Perevod, predislovie i primechaniya I. A. Nadjafovoy. Dushanbe,1967.
- Terentev M. A. Istoriya zavoevaniya Sredney Azii. T. 1-3. SPb., 1903
- Serebryannikov A. G. Sbornik materialov dlya istorii zavoevaniya Turkestanskogo kraya. – Tashkent, 1908, T. 17,s.201-202.
- Grebner A. Osadi i shturmi sredneaziatskix krepostey i naselennix punktov // Injenerniy jurnal. – SPb, 1897.- № 1-2. – S. 8.