Koʻknori
Koʻknori(lotincha: Papáver) koʻknordoshlar oilasiga mansub oʻsimliklarning bir turi[1]. Yetishtirish taqiqlangan oʻsimlik turlaridan biri.
Botanik tavsifi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bir yillik, ikki yillik va koʻp yillik oʻtlar turiga mansub boʻlib, odatda poyasi rivojlangan va kamdan-kam poyasiz boʻlishi mumkin. Oʻsimlik oʻzidan sutsimon shira chiqaradi va sutsimon shirani koʻrinishi oq, sariq yoki toʻq sariq rangli boʻladi.
Barglari odatda bir va ikki yoki uch marta pinnat tarzda kesilgan, yalangʻoch yoki koʻpincha tuklitukli boʻladi.
Gullari yirik va yakka, ranglari odatda qizilrang (oq yoki sariq ranglari kamroq tarqalgan), pushtirang va binafsharang boʻlib, uzun pedunkullarda yoki (poyasiz turlarda) pedikellarda, novdasiz, baʼzi turlarida — panikulyar toʻpgulda . Stamens odatda koʻp boʻlib, tepada ingichka yoki toʻpsimon kengaytirilgan filamentlar mavjud; anterlar yumaloq koʻrinishdan to chiziqsimon koʻrinishda, baʼzan bogʻlovchida kapitat qoʻshimchasi boʻladi. Tuxumdon 3-22 karpel, koʻpincha 4-10. Gullari asosan hasharotlar tomonidan changlanadi, baʼzi turlari esa oʻz-oʻzidan changlanishi mumkin.
Mevasi — koʻsakcha, kalta silindrsimon, toʻrsimon, uzinchoqroq, choʻzinchoq yoki sharsimon, oʻsimtasimon yoki toʻsatdan qisqa poyaga toraygan, bir burchakli; platsenta yupqa plitalar shaklida ichkariga chiqadi; yuqoridan piramidal, qavariq yoki tekis disk bilan qoplangan boʻlib, uning antiplatsenta nurlari odatda membranali yoki terisimon membrana bilan monolit diskga ulanadi. Koʻsakchaning ochilishi teshiklarda, toʻgʻridan-toʻgʻri disk ostida sodir boʻladi. Urugʻlari mayda, yumaloq, hujayrali-toʻrsimon, buyraksimon va qoʻshimchasiz boʻladi. Pishgan urugʻlar koʻsakchalarning keskin yorilishi natijasida uzoq masofaga tashlanadi. Ular, shuningdek, tuzli idishdagi tuz kabi, koʻsakchalarning teshiklaridan shamolda uchib tushishi mumkin.
Tarqalishi va ekologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Koʻknori moʻtadil, subtropik oʻlkalarda koʻproq va sovuq zonalarda kamroq tarqalgan. Koʻknorilarning koʻpchiligi qurgʻoqchil joylarda — dashtlarda, yarim choʻllarda va choʻllarda, quruq va toshli tog ' yon bagʻirlarida oʻsadi.
Rossiyada va yaqin qoʻshni mamlakatlarda, koʻproq, Kavkaz va Markaziy Osiyoda 75 ga yaqin turlarini uchratish mumkin.
Eng koʻp tarqalgan turlari — Moyli koʻknori (dalalarda va yoʻllarda) begona oʻtlar kabi oʻsib chiqadi. Sharq koʻknorisi oʻrmonda va subalp kamarlarida, Kavkaz ortining janubiy qismidagi togʻlarda va - Oltoy, Sharqiy Sibir va Oʻrta Osiyo dashtlarida oʻsadi.
Ahamiyati va qoʻllanilishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qadim zamonlardan beri koʻknori manzarali oʻsimlik sifatida oʻstiriladi. Koʻknori oilasi qandolatchilikda ishlatiladi, undan pishirilgan mahsulotlarga sepilshda va xamirga qoʻshishda foydalaniladi. Bu oʻsimlik urugʻidan margarin ishlab chiqarishga yaroqli texnik moy ham olinadi [2] .
Boshqa koʻp mamlakatlarda ming yillardan beri Koʻknori va afyun yetishtirilgan. Uning pishmagan koʻsaklaridan- quyuqlashgan sutsimon shira olinadi va undan morfin va kodein ajratiladi, ular tibbiy ogʻriq qoldiruvchi va uyqu tabletkalari (papaverin va boshqalar) va dorilarni tayyorlash uchun ishlatiladi. Afyunni faqat qoʻlda olish mumkin, bu uning yuqori narxini tushuntiradi [2] . Ko‘knori chekish odati O‘rta asrlarda Kichik Osiyoning musulmon oʻlkalarida tarqalgan. Bunday anʼananing paydo boʻlishi, asosan, musulmon madaniyatiga koʻra spirtli ichimliklarni isteʼmol qilishni taqiqlaganligi va afyun chekish maʼlum bir darajada moʻminlar uchun sharob oʻrnini bosganligi bilan bogʻliq [2] . Kichik Osiyodan afyun Sharqqa kirib boradi. Xitoy afyundan asosiy isteʼmolchi sifatida foydalanadi. 1820 yilga kelib, Xitoy hukumati afyun importini taqiqlaydi. Ammo sharqiy oʻlkalarga afyun import qilib, undan katta daromad olayotgan Angliya mamlakati " opiy " deb atalgan urushni boshlab yuboradi. Bu urushda Xitoy magʻlub boʻladi va yana afyun importiga ruxsat berishga majbur boʻladi. Natijada, Xitoyda afyun chekish keng avj oliadi va tarqaladi.
Koʻknori oʻsimligi, asosan Xitoy davlatida, Hindistonda, Kichik Osiyo, Markaziy Osiyo va Afgʻoniston yerlarida yetishtiriladi. Yogʻ olish maqsadida- koʻknori oʻsimligi koʻproq shimoliy hududlarda yetishtiriladi. Koʻknorining boshqa turlarida koʻknori alkaloidlari uchraydi .
Koʻknori oʻsimligining baʼzi turlari sevimli va manzarali oʻsimliklar hisoblanadi. Turli xil bog ' shakllari ishlab chiqilgan.
Oʻstirishni taqiqlash[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rossiyada 2004-yildan boshlab „Opiy koʻknori (Papaver somniferum L. turi oʻsimligi) va boshqa turdagi koʻknori, papaver tarkibi narkotik moddalardan tarkib topgan“ ni sababli ularni [3][4] yetishtirish taqiqlangan va buning uchun 231 -modda, yaʼni Rossiya Federatsiyasi Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan.
Turlari[tahrir | manbasini tahrirlash]
Zamonaviy fikrlarga koʻra, Koʻknori oʻsimligining 50 dan ortiq turlari mavjud [5].
Nashr etilgan bir qator koʻknori turlari nomlari noaniq maqomga ega:
- Papaver chakassicum Peschkova — Mak xakasskiy
- Papaver humile Fedde
- Papaver kuvajevii Schaulo & Sonnikova — Mak Kuvaeva
- Papaver macounii Greene
- Papaver macrostomum Boiss. & A.Huet — Mak krupnokorobochniy
- Papaver monanthum Trautv. — Mak odnotsvetkoviy
- Papaver oreophilum Rupr. — Mak gorniy
- Papaver persicum Lindl. — Mak persidskiy
- Papaver pilosum Sm.
- Papaver schinzianum Fedde
- Papaver spicatum Boiss. & Balansa
- Papaver umbonatum Boiss.
Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- ↑ Makami nazivayut takje ryad rasteniy, otnosyaщixsya k semeystvu Makovie, no ne otnosyaщixsya k rodu Mak, naprimer, kaliforniyskiy mak i goluboy mak
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Ю.К. Школьник. Растения. Полная энциклопедия растений. М.: ЭКСМО, 2009 — 58—59 bet. ISBN 978-5-699-10969-2.
- ↑ „Запрещенные к возделыванию растения“. 2013-yil 7-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 23-iyun.
- ↑ „Постановлению Правительства Российской Федерации от 3 сентября 2004 г. N 454 г.“.
- ↑ NCU-3e „Names in current use for extant plant genera. Electronic version 1.0. Entry for Papaver“.
Adabiyotlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
- Papaver // Botanicheskiy slovar / sost. N. I. Annenkov. — SPb.: Tip. Imp. AN, 1878. — XXI + 645 s.
- Koʻknori in the Great Soviet Encyclopedia, 1969–1978 (Russian)
- Mak, rod rasteniy // Ensiklopedicheskiy slovar Brokgauza i Yefrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890—1907. (Data obraщeniya: 7 sentyabrya 2009)
- Mak // Tolkoviy slovar jivogo velikorusskogo yazika : v 4 t. / avt.-sost. V. I. Dal. — 2-e izd. — SPb. : Tipografiya M. O. Volfa, 1880—1882.
- Popov M. G. Rod 556. Mak — Papaver // Flora SSSR : v 30 t. / gl. red. V. L. Komarov. — M. ; L. : Izd-vo AN SSSR, 1937. — T. 7 / red. toma B. K. Shishkin. — S. 598—599. — 792, XXVI s. — 5200 ekz.
- Школьник Ю. К.. Растения. Полная энциклопедия растений. М.: ЭКСМО, 2009 — 58—59 bet. ISBN 978-5-699-10969-2.
- Sudnik T. M., Tsivyan T. V. Mak v rastitelnom kode osnovnogo mifa (Balto-Balcanica) // Balto-slavyanskie issledovaniya 1980. M.: Nauka, 1981, s. 300—317
- Christopher Grey-Wilson.. Poppies: A Guide to the Poppy Family in the Wild and in Cultivation. Portland (OR): Timber Press, 2000. ISBN 0881925039.
- Jenő Bernáth.. Poppy: The Genus Papaver. CRC Press, 1998. ISBN 9057022710.