Lotin alifbosi
| Lotin alifbosi | |
|---|---|
 | |
| Yozuv tipi | — |
| Tillar | Dastlab lotin, Gʻarbiy va Markaziy Yevropa tillari, ayrim Osiyo tillari, Afrika, Amerika, Avstraliya va Okeaniyaning koʻpchilik tillari |
| Hudud | Dastlab Italiyada, keyinchalik butun Yevropa, Amerika, Avstraliya va Okeaniya |
| Yaratilgan sanasi | ~e.o. 700 yil |
| Davr | ~e.o. 700 yildan hozirgi davrga qadar |
| Yozuv yoʻnalishi | chapdan oʻngga |
| Kelib chiqishi | |
| ISO 15924 | Latn[1] |
Lotin alifbosi — yozuv tizimidir. roman, olmon va boshqa koʻpchilik tillarning asosiy yozuvi hisoblangan hozirgi lotin alifbosi 26 harfdan iborat. Harflar har tilda har xil nomlanadi.
Lotin alifbosi asosidagi yozuvdan roman, olmon, kelt va baltiy guruhlari barcha tillari, shuningdek slavyan, fin-ugor, turk, semit va eron guruhlarining ayrim tillari, alban, bask tillari, shuningdek ayrim Hindi-xitoy (vetnam tili), Myanma tillari, Zond arxipelagi va Filippin, Afrika (Saxara janubi), Amerika, Avstraliya va Okeaniya koʻpchilik tillari foydalanadilar.
Lotin alifbosi Qadim Rimda uncha katta boʻlmagan Latsiy viloyatining („lotin“ soʻzi ham shundan), xususan, uning markazi Rim shahrining yozuvi, harfiy yozuv; gʻarbiy yunon yozuvi asosida paydo boʻlgan. Miloddan avvalgi 9—8-asrlarda hozirgi Italiya hududiga kirib kelgan alifboli yunon yozuvi asta-sekin rivojlanib, faqat miloddan avvalgi 4—3-asrlardagina mustaqil Lotin alifbosi yuzaga kelgan. Ushbu yozuvdagi eng qad. yodgorliklarda (miloddan avvalgi 6—4-asrlar) yozuv yoʻnalishi ham oʻngdan chapga, ham chapdan Lotin alifbosi oʻngga boʻlgan, miloddan avvalgi 4-asrdan keyingina chapdan oʻngga qarab yozish barqarorlashgan. Bu davrdagi yozuvda tinish belgilari boʻlmagan, harflar bosh (katta) va kichik harflarga ajratilmagan. Lotin alifbosida dastlab 20 ta harf boʻlgan, miloddan avvalgi 1-asrdan boshlab yunon tilidan kirgan soʻzlarni yozish uchun Y, Z harflari qoʻllana boshlagan. Ushbu alifbo oʻrta asrlarda koʻplab shakl oʻzgarishlariga uchragan xrlda rivojlanishda davom etadi. 11 -a.da W harfi, 16-asrda xa J va V harflari alifboga kiritiladi. Keyingi rivojlanish davrida, kitov bosish ishlari yoʻlga qoʻyilganidan keyin, tinish belgilari, diakritik belgilar paydo boʻldi, bosh va kichik harflar farqlana boshlandi.
Hozirgi Lotin alifbosi 2 xil tipografik shaklga ega: asl lotin harflari (ikkinchi nomi — „antikva“) va got yozuvi („fraktura“ deb ham ataladi). Ularning birinchisi, yaʼni lotin harflari eng qad. alifboga yaqin boʻlib, hozirgi amaliyotda, asosan, ana shu harflardan foydalaniladi.
Rim imperiyasi kulagach, xususan, 8-asr dan eʼtiboran Lotin alifbosi Gʻarbiy Yevropadagi koʻplab xalqlarning yozuv tizimlari uchun asos boʻldi. Hozirgi davrda dunyo tillarining 30—35 %i Lotin alifbosidan foydalanadi. Oʻzbekistonda ham 1929—1940-yillarda shu alifbo asosidagi oʻzbek yozuvi amalda boʻlgan (qarang Yozuv, Oʻzbek lotin alifbosi). Milliy yozuv tizimlari Lotin alifbosiga asoslangan xalqlarning alifbolaridagi harflar tarkibi, albatta, qad. Lotin alifbosidan farq qiladi. Lotin alifbosining tegishli fonetik tizimlarga moslashuvi diakritik belgilarni kiritish orqali amalga oshiriladi.[2]
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
- A B C D E F Z H I K L M N O P Q R S T V X
| 𐌀 | 𐌁 | 𐌂 | 𐌃 | 𐌄 | 𐌅 | 𐌆 | 𐌇 | 𐌈 | 𐌉 | 𐌊 | 𐌋 | 𐌌 | 𐌍 | 𐌎 | 𐌏 | 𐌐 | 𐌑 | 𐌒 | 𐌓 | 𐌔 | 𐌕 | 𐌖 | 𐌗 | 𐌘 | 𐌙 | 𐌜 | 𐌚 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| A | B | C | D | E | F | Z | H | I | K | L | M | N | O | P | Q | R | S | T | V | X |
- A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z
| Harf | A | B | C | D | E | F | G | H |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Lotincha nomi | ā | bē | cē | dē | ē | ef | gē | hā |
| Lotincha talaffuzi | /aː/ | /beː/ | /keː/ | /deː/ | /eː/ | /ɛf/ | /ɡeː/ | /haː/ |
| Harf | I | K | L | M | N | O | P | Q |
| Lotincha nomi | ī | kā | el | em | en | ō | pē | qū |
| Lotincha talaffuzi | /iː/ | /kaː/ | /ɛl/ | /ɛm/ | /ɛn/ | /oː/ | /peː/ | /kʷuː/ |
| Harf | R | S | T | V | X | Y | Z | |
| Lotincha nomi | er | es | tē | ū | ex | ī Graeca | zēta | |
| Lotincha talaffuzi | /ɛɾ/ | /ɛs/ | /teː/ | /uː/ | /ɛks/ | /iː ˈɡrajka/ | /ˈzeːta/ | |
- Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz
- Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Ww Xx Yy Zz
Hozirgi holati
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Lotin harfi | harfning klassik oʻzbekcha nomi | harfning fransuzcha nomi | harfning italyancha nomi | harfning inglizcha nomi | harfning olmoncha nomi |
|---|---|---|---|---|---|
| A a | a | a/а | a/а | a/эй | A/а |
| B b | be | bé/бэ | bi/би | bee/би | Be/бэ |
| C c | se | cé/сэ | ci/чи | cee/си | Ce/цэ |
| D d | de | dé/дэ | di/ди | dee/ди | De/дэ |
| E e | e | e/нейотированное ё | e/э | e/и | E/э |
| F f | ef | effe/эф | effe/эффе | ef/эф | Ef/эф |
| G g | ge | gé/же | gi/джи | gee/джи | Ge/гэ |
| H h | hash | hache/аш | acca/акка | aitch/эйч | Ha/ха |
| I i | i | i/и | i/и | i/ай | I/и |
| J j | yot | jie/жи | (i lunga/и длинная)1 | jay/джей | Jot/йот |
| K k | ka | ka/ка | (kappa/каппа)1 | kay/кей | Ka/ка |
| L l | el | elle/эль | elle/элле | el/эл | El/эль |
| M m | em | emme/эм | emme/эмме | em/эм | Em/эм |
| N n | en | enne/эн | enne/энне | en/эн | En/эн |
| O o | o | o/о | o/о | o/оу | O/о |
| P p | pe | pé/пэ | pi/пи | pee/пи | Pe/пэ |
| Q q | ку | cu/кю | cu/ку | cue/кью | Qu/ку |
| R r | эр | erre/эр | erre/эрре | ar/ар | Er/эр |
| S s | эс | esse/эс | esse/эссе | ess/эс | Es/эс |
| T t | тэ | té/тэ | ti/ти | tee/ти | Te/тэ |
| U u | у | u/нейотированное ю | u/у | u/ю | U/у |
| V v | вэ | vé/вэ | vu/ву | vee/ви | Vau/фау |
| W w | дубль-вэ | double-vé/дубль-вэ | (doppia vu)1 | double-u/дабл-ю | We/вэ |
| X x | икс | ixe/икс | (ics/икс)1 | ex/экс | Ix/икс |
| Y y | игрек/ипсилон | i grec/игрек | (i greca/и греческая)1 | wye/уай | Ypsilon/юпсилон |
| Z z | зед | zède/зед | zeta/дзета | zed/зед (амер. zee/зи) | Zett/цет |
Harflar koʻrinishlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ā Ă Â Ä Å Ą Æ Ç Ð Ē Ę Ğ Ģ Î Ķ Ł Ñ Ö Ő Ó Ø Œ ß Ş Ţ Ū Ŭ Ž Ź Ż
Tarqalishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Lotin yozuvi xalqaro sifatida
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Lotin alifbosi | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| A | B | C | D | E | F | G |
| H | I | J | K | L | M | N |
| O | P | Q | R | S | T | U |
| V | W | X | Y | Z | ||
| Qoʻshimcha va variantli belgilar | ||||||
| À | Á | Â | Ã | Ä | Å | Æ |
| Ā | Ă | Ȃ | Ą | Ȧ | Ả | Ɐ |
| Ɑ | Ɓ | Ƀ | Ç | Ć | Ĉ | Ċ |
| Č | Ȼ | Ƈ | Ð,ð | Ď,ď | Đ,đ | Ɗ |
| ᶑ | È | É | Ê | Ë | Ē | Ė |
| Ę | Ě | Ɇ | Ə | Ƒ | Ĝ | Ğ |
| Ġ | Ģ | Ǧ | Ǥ | Ɠ | Ƣ | Ĥ |
| Ħ | Ì | Í | Î | Ï | Ī | Į |
| İ,i | I,ı | IJ | Ĵ | Ɉ | Ķ | Ḱ |
| Ǩ | Ƙ | Ⱪ | Ĺ | Ļ | Ľ | Ŀ |
| Ł | Ɱ | Ñ | Ń | Ņ | Ň | N̈ |
| Ɲ | Ƞ | Ŋ | Ò | Ó | Ô | Õ |
| Ö | Ø | Ő | Œ | Ơ | Ᵽ | Ƥ |
| P̃ | Ɋ | ʠ | Ŕ | Ř | Ɍ | Ɽ |
| ß | ſ | Ś | Ŝ | Ş | Š | Þ |
| Ţ | Ť | Ŧ | Ⱦ | Ƭ | Ʈ | ẗ |
| Ù | Ú | Û | Ü | Ū | Ŭ | Ů |
| Ű | Ų | Ư | Ʉ | Ʋ | Ŵ | Ⱳ |
| Ẋ | Ý | Ŷ | Ÿ | Ɏ | Ƴ | Ź |
| Ẑ | Ẕ | Ż | Ž | Ƶ | Ȥ | Ⱬ |
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Lotin talaffuzi va imlosi
- Lotin yozuvi asosidagi alifbolar
- Yunikoddagi lotin alifbosi
- Lotinlashtirish — SSSJ xalqlarining yozuvini lotin alifbosiga oʻtkazish loyihasi
- Aviatsiya alifbosi
- Lotin harflari roʻyxati
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ (unspecified title)
- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash] |
Vikiomborda Lotin alifbosi haqida turkum mavjud |
 | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
