Misr sultonligi
| Misr Sultonligi arabcha: السلطنة المصرية Salṭanat al-Miṣrīyya Buyuk Britaniya protektorati | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Madhiya Salam Affandina | |||||||||
 Yashil: Misr Sultonligi Och yashil: Angliya-Misr Sudan kondominiumi Eng och yashil: 1919-yilda Angliya-Misr Sudanidan Italiya Liviyasiga berilgan | |||||||||
| Poytaxti | Qohira | ||||||||
| Yirik shaharlari | Qohira, Iskandariya | ||||||||
| Til(lar)i | Arabcha | ||||||||
| Dini | Sunniylik, Qibtiy pravoslav cherkovi va Iudaizm | ||||||||
| Pul birligi | Misr funti | ||||||||
| Tarixiy davr | Birinchi jahon urushi • Urushlararo davr | ||||||||
| Maydoni | 3418,4 ming km² | ||||||||
| Aholisi | 12 751 000 kishi (2017) | ||||||||
| Boshqaruv shakli | Dualistik monarxiya | ||||||||
| Sulola | Muhammad Ali sulosasi | ||||||||
| Sulton | |||||||||
| - 1914—1917 | Husayn Kamol | ||||||||
| - 1917—1922 | Fuad I | ||||||||
| Britaniya oliy komissarlari | |||||||||
| - 1914—1916 | Genri MakMahon | ||||||||
| - 1916—1919 | Rejinald Vingeyt | ||||||||
| - 1919—1922 | Edmund Allenbi | ||||||||
| Bosh vazir | |||||||||
| - 1914—1919 (birinchi) | Husayn Rushdi | ||||||||
| - 1921 (oxirgi) | Adli Yakan | ||||||||
| Tarix | |||||||||
| - 1914-yil 19-dekabr | Tashkil topgan | ||||||||
| - 1919—1922 | Inqilob | ||||||||
| - 1922-yil 28-fevral | Mustaqillik | ||||||||
| - 1922-yil 15-mart | Fuad I ga toj kiydirilishi | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg)
Misr Sultonligi (arabcha: السلطنة المصرية — Salṭanat al-Miṣrīyya) — 1914-yildan 1922-yilgacha Buyuk Britaniya protektorati ostida mavjud boʻlgan davlat. Davlat boshligʻi — Sulton boʻlgan.
Protektorat tashkil etilishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Birinchi jahon urushining boshlanishi munosabati bilan Buyuk Britaniya 1914-yil 18-dekabrda Misrni oʻzining protektorati deb eʼlon qildi. 19-dekabrda inglizlar tomonidan taxtdan tushirilgan Abbos II Hilmi posho (1892-1914) o‘rniga sulton unvonini olgan Husayn Komil (1914-1917) tayinlandi. Qonunchilik palatasi tarqatib yuborildi. Mamlakatda harbiy holat eʼlon qilindi, harbiy senzura oʻrnatildi, misrliklardan “mehnat korpuslari” tuzildi. Britaniya qoʻshinlarining koʻpaygan kontingentlarini saqlash xarajatlari oshdi, ularning soni 1916-yilga kelib 500 ming kishiga yetdi. Shu bilan birga, Birinchi jahon urushi (1914-1918) davrida urush sharoitlari tufayli Misrga sanoat tovarlari importining qisqarishi mahalliy sanoatning maʼlum darajada rivojlanishini ragʻbatlantirdi. Sanoat va hunarmandchilikda band bo‘lganlar soni ortdi.
Harbiy vaziyat Misr burjuaziyasiga, asosan, savdo va sudxoʻrlarga, yer egalariga armiyani taʼminlash va oziq-ovqat mahsulotlarida chayqovchilik qilish orqali sezilarli kapital toʻplash imkonini berdi. Urush yillarida Misr burjuaziyasining kuchayishi va misrliklarning ekspluatatsiyasining kuchayishi milliy-ozodlik harakatining kuchli yuksalishi uchun shart-sharoit yaratdi.
Protektoratning bekor qilinishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1918-yil oxirida boshlangan millatchi “Vafd” tashkilotining Misr mustaqilligi talabi uchun imzo toʻplash kampaniyasi Britaniyaga qarshi kuchli qoʻzgʻolonlarga sabab boʻldi. 1918—1919-yillarda Qohira, Iskandariya va Port-Saidda birinchi sotsialistik guruhlar tuzilib, Misr sotsialistik partiyasiga (1922-yildan - Kommunistik partiya) birlashdilar. Milliy ozodlik harakatiga “Vafd”chilar boshchilik qildi. Milliy ozodlik kurashining keng koʻlami Buyuk Britaniyani 1922-yil fevralda protektoratni bekor qilishga va Misr mustaqilligini eʼlon qilishga majbur qildi. Sulton Fuad I podshoh deb e’lon qilindi.
Biroq, Buyuk Britaniya “Misrni mudofaa qilish”, Misr orqali oʻtadigan imperator yoʻllarini qoʻriqlash va “Sudanni birgalikda boshqarish” huquqlarini saqlab qoldi. Britaniya ishgʻol qoʻshinlari, maslahatchilar va oliy komissar Misrda qoldi, Britaniya kapitalining hukmron iqtisodiy mavqei saqlanib qoldi.
Sultonlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Husayn Komil (arabcha: السلطان حسين كامل; 1853-yil 21-oktyabr, Qohira — 1917-yil 9-oktyabr, Qohira) — 1914-yil 19-dekabrdan 1917-yil 9-oktabrgacha Angliyaning Misr protektorati davrida Misr sultoni. Husayn Komil 1863-yildan 1879-yilgacha Misrni boshqargan Xadiv Ismoil Poshoning oʻgʻli edi. Husayn Komil 1914-yil 19-dekabrda Britaniya kuchlari uning jiyani Xadiv Abbos II ni 1914-yil 5-noyabrda taxtdan ag‘darganidan so‘ng Misr sultoni deb e’lon qilindi. Bu 1805-yilda Muhammad Ali hokimiyatni egallab olganidan beri asosan nominal boʻlgan Misr ustidan de-yure Usmonli suverenitetining tugatilishini koʻrsatdi. Husayn Komil vafotidan soʻng uning yagona oʻgʻli shahzoda Kamoluddin Husayn taxtdan voz kechdi va keyin saltanatdagi hokimiyat uning ukasi Ahmad Fuad I ga oʻtdi.
Ahmad Fuad I (1868-yil 26-mart — 1936-yil 28-fevral) — Sulton (1917–1922), keyin esa Misr va Sudan qiroli (1922–1936) boʻlgan. Britaniya 1922-yil 28-fevralda Misr mustaqilligini bir tomonlama rasman tan olganidan keyin unvonini oʻzgartirdi. Fuad hukmronligi Misrning rasmiy emas, balki toʻliq mustaqilligini talab qilgan “Vafd” partiyasi bilan qarama-qarshilik bilan ajralib turdi. 1930-yilda qirol hokimiyatini mustahkamlashga urinib, Fuad I 1923-yilgi konstitutsiyani bekor qildi va uning oʻrniga parlamentga faqat maslahatchi rol berilgan yangi konstitutsiya qoʻydi, ammo keng jamoatchilik eʼtirozi tufayli 1935-yilda u avvalgi konstitutsiyani qaytarishga majbur boʻldi. Fuad I vafotidan keyin taxt uning oʻgʻli Faruk Iga meros boʻlib oʻtdi.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- „Мухаммада Али династия“, Монархи. Мусульманский Восток XV—XX, 2004.
- Китайгородский П. Египет в борьбе за независимость. ― М., 1925.
- Подорольский Н. А. Египет и Англия. ― Одесса, 1925.
- Трояновский К. Современный Египет. ― М., 1925.
- Вейт Е. Египет. — М., 1928.
- Шами А. Египет. — М., 1931.
- Луцкий В. Б. Англия и Египет. ― М., 1947.
- Кильберг Х. И. Египет в борьбе за независимость: антиимпериалистическое национально-освободительное движение 1918—1924 гг. ― Л., 1950.
- Голдобин А. М. Египетская революция 1919 года. — Л., 1958.
- Петров К. Англо-египетский конфликт 1924. — В кн.: Арабские страны. История. ― М., 1963.
- Новейшая история арабских стран (1917—1966). — М., 1968.
- Новейшая история арабских стран Африки (1917—1987). — М., 1990.
- Кошелев В. С. Египет: от Ораби-паши до Саада Заглула, 1879—1924. — М., 1992.
- Бурьян М. С. Египет во внешней и колониальной политике Великобритании в 20-х гг. XX в. — М., 1994.
- Густерин П. Советско-египетские отношения в 1920—30-х годах // Вопросы истории. — 2013, № 3.