Moʻgʻullarning Forsga bosqini

Moʻgʻullarning Forsni bosib olishi moʻgʻullarning 1219—1258-yillar oraligʻida Yaqin Sharq va Oʻrta Osiyodagi islom davlatlariga qarshi uchta yurishini oʻz ichiga oldi. Bu yurishlar Xorazmiylar sulolasi, Nizoriy Ismoiliylar davlati va Abbosiylar Bagʻdod xalifaligining tugatilishiga olib keldi.

Chingizxon 12-asr oxiri 13-asr boshlarida moʻgʻul xalqlarini birlashtirib, Gʻarbiy Sia sulolasini bosib oldi. Qoʻshni Xorazm imperiyasi hukmdori Muhammad II tomonidan amalga oshirilgan qator diplomatik provokatsiyalardan soʻng moʻgʻullar 1219-yilda bosqinchilikka kirishdilar. Bosqinchilar navbati bilan Buxoro, Samarqand va Gurganj shaharlarini vayron qilib, xarob qildilar. Xuroson mintaqasi, dunyoning uchta eng yirik shaharlari Hirot, Nishopur va Marv aholisini qirgʻin qildi. Xorazmshoh Muhammad Kaspiy dengizidagi bir orolda qashshoqlikda vafot etdi. Uning oʻgʻli va vorisi Jaloliddin moʻgʻullarga qarshilik koʻrsatishga urindi, ammo oxir-oqibat magʻlubiyatga uchradi va surgunga majbur boʻldi. Chingizxon 1223-yilda Jin sulolasiga qarshi yurishga otlandi. U faqatgina shimoliy Xorazm viloyatlarini boshqarishni oʻzida saqlab qoldi.

Ushbu urushlar insoniyat tarixidagi eng qonli urushlardan biri boʻlib, jami qurbonlar ikki milliondan oʻn besh milliongacha boʻlgan. Keyingi oʻttiz yillikda mintaqada kichikroq miqyosdagi, ammo teng darajada halokatli mojarolar kuzatildi. 1227-yilda xoqonlikka qoʻshilganidan koʻp oʻtmay, Oʻgedeyxon Jaloliddinning qarshiligini toʻxtatish va Forsdagi bir qancha mayda davlatlarni oʻzlariga boʻysundirish uchun Chormakon Noʻyon boshchiligida qoʻshin yuboradi. Bu asta-sekinlik bilan amalga oshirildi: 1231-yilda al-Din oʻldirildi, oʻsha yili Isfaxon va Marogʻ qamal qilindi va qoʻlga olindi; Irbil 1234-yilda qoʻlga kiritildi; Gruziya esa 1241-yilda Chormoqon vafotidan oldin asta-sekin boʻysundirilib, vassallashtirildi. Hamadon, Ray, Ardabil kabi Forsning yana bir qancha shaharlari ham moʻgʻullar tomonidan qoʻlga kiritildi.

Yakuniy bosqich 1254-yilda boshlandi. Ukasi Xoqon Mongkexonning buyrugʻiga binoan Hulaguxon 1256-yilda shimoliy Forsdagi Nizoriy Ismoiliylar davlatining qal’alarini zabt etib, ularning poytaxti Alamutni egallab oldi. Soʻngra Hulagu Abbosiylar xalifaligiga yurdi. Bagʻdod; shaharni egallab, 500 yillik Abbosiylar sulolasini tugatib, xalifa Al-Mustaʼsimni oʻldirdi, bu islom oltin davrining tugashini belgiladi. Fors keyinchalik Moʻgʻul Ilxonligining oʻchogʻiga aylanadi.