Oʻgʻuzlar

Oʻgʻuzlar (arab. va turk. Oğuzlar, Oğuz) — turkiyzabon qabilalarning 2 guruhi. 1) Toʻqqiz Oʻg'uz qabila ittifoqi; 8-asr o'rxun-enasoy yozuvlarida qayd etilgan. 7-asr boshida Turk xoqonligi tarkibida paydo boʻlgan. 744—45 yillarda Turk xoqonligi tormor etilgach, hozirgi MXR hududida oʻz davlatlarini tuzgan uygʻurlar qabila ittifoqida yetakchi mavqega ega boʻlishgan. 840—866 yillarda qirgʻizlar tomonidan siqib chiqarilgan toʻqqiz Oʻ. hozirgi Sintszyan va Gansu viloyatiga koʻchib oʻtishgan, Guanchjou davlati va Turfon davlatini (850—1250) barpo etganlar; bu yerda toʻqqiz Oʻ. nomi uygʻur etnonimi bilan almashgan. 2) 9—11-asrlarda Orol va Kaspiy dengizi boʻylaridagi koʻchmanchi va yarim oʻtroq qabilalar ittifoqi (gʻuzlar); Yangikent Oʻ. yabgʻusi qarorgohi boʻlgan. 11-asrning 50—60-yillarida Oʻ.ning bir qismi Yaroslav Mudriyning oʻgʻillari tomonidan tormor qilinib, Kiyev knyazlarining vassallari sifatida Ros daryosi boʻylariga joylashganlar; Sirdaryo Oʻ.ining boshqa qismi 10—11-asr boshida Buxoro va Xuroson yerlari tomon siljiganlar. 1040-yildan soʻng saljuqiylar bosh boʻlgan Oʻ. Gʻarbiy Osiyo mamlakatlarini bosib olganlar. 11 — 13-asrlarda Oʻ. etnonimi Oʻrta Osiyo va Eronda turkman, Yaqin Sharqda esa turk etnonimi bilan almashgan. Oʻ. turkman, ozarbayjon, turk hamda gagauz va qoraqalpoqlar etnogenezida muhim rol oʻynagan. Oʻ.ning epik asarlari ("Kitobi dadam Qoʻrqut", "Oʻgʻuznoma") saqlanib qolgan.

• VI-asrda turkiylar Oxota dengizidan Qrimgacha boʻlgan maydonni egallagan buyuk saltanat tuzishdi va saltanatning rivojlanishida oʻgʻuzlar ham faol ishtirok etishdi.
• VIII-asrda turkiy xalqqa mansub boʻlgan uyg'urlar ular gʻarbga koʻchishiga majbur qilishadi.
• IX-asrda oʻgʻuzlarning bir qismi Volgani kechib oʻtdi va bijanaklarni siquvga oldi.
• X-asrda ularning boshqa qismi Buxoroga koʻchdi va oʻtroqlashdi.
• XI-asrda oʻgʻuzlarning bir qismi Forsga, qolganlari O'rtayer dengiziga koʻchishdi. Qolganlari esa Rusning janubiy qismi orqali Bolqon yarimoroliga borib joylashdi.

Saljuqiylar davlatini tuzgan saljuqlar asli oʻgʻuz bolishgan, shu bilan birga hozirgi kunda turklar turkmanlar, ozarbayjonlar hamda Anatoliya turklarining avlodlari ham oʻgʻuzlardir.

10-asrdan boshlab o'g'uzlar Islom dinini qabul qiladilar.

Oʻgʻuzlarning ajdodlari oʻzbeklar, qozoqlar, qoraqalpoqlar, boshqirdlar, tatarlarni ham etnogenezida katta rol oʻynashgan.