Sanoat toʻntarishi

Sanoat toʻntarishi, sanoat inqilobi — qoʻl mehnatiga asoslangan manufaktura sanoatidan mashinalashgan yirik industriya (fka, zd)ga oʻtish jarayonini ifodalovchi iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy oʻzgarishlar tizimi. Bu tushuncha 19-asrning 2-yarmida Arnold Toynbi tomonidan kiritilgan. St.j ishlab chiqarish mashinalarining ixtiro qilinishi va qoʻllanishi bilan boshlandi, mashinalarni mashina tomonidan i.ch., yaʼni mashina sanoati (ogʻir sanoat) paydo boʻlishi bilan yakunlandi. St. faqat texnikaviy emas, balki ijtimoiyiktisodiy burilishdir, chunki u kapitalistik munosabatlarning toʻla shakllanishiga olib keldi. Manufaktura mashina industriyasining paydo boʻlishi uchun shartsharoit yaratib berdi. St. qator mamlakatlarda kapitalizmning sanoatdagi maʼlum rivojlanish bosqichini ifodalovchi umumtarixiy hodisa hisoblanadi, ammo manufakturadan yirik mashina industriyasiga oʻtish shartsharoitlarining yetilishi jahon mamlakatlarida nihoyatda notekis kechgan.

St. 18-asrning 60yillaridan dastlab Buyuk Britaniyada boshlandi. Bu mamlakatda 17-asrda yuz bergan burjua inkilobi yangi jamiyat rivoji uchun keng yoʻl ochdi. Angliyaning keng mustamlakachilik tizimi ham Sanoat toʻntarishiga katta taʼsir koʻrsatdi, mustamlaka boyliklari sanoatga qoʻyildi. St. barcha mamlakatlarda yengil sanoatda boshlanib, ogʻir sanoatning shakllanishi bilan yakunlangan. Angliyada ham dastlab yigiruv, keyinroq toʻquv mashinasi ixtiro kilindi va ipgazlama korxonalarida qoʻllandi va sanoat rivojida mashinalar davrini boshlab berdi. Mashinalar soni oʻsishi metallga boʻlgan talabni keskin oshirdi. Metallurgiyada yangi usulda choʻyan va poʻlat olish rivojlandi (domna pechlari). Mashinalarning katta ish tezligi yangi energiya manbaini talab etdi (avvalgi energiya qoʻl, oyoq kuchi, oqar suvlar). 1780— 1820-yillarda toʻqimachilik sanoati hajmi 16 martadan ortiq oʻsdi. Toʻkimachilik sanoatida boshlangan bu oʻzgarishlar jun, kanop, ipak sanoatiga ham oʻtdi. Bugʻ mashinasining ixtiro qilinishi sanoat energetikasida burilish nuqtasi boʻldi. Sanoat rivoji, bozor aloqalarining yanada kengayishi transport vositalarini takomillashtirishni talab etdi. 19-asrning birinchi choragida (1811) bugʻ dvigateliga asoslangan eng arzon va qulay paroxod transporti ishga tushdi, 1814-yil J. Stefenson parovozni ixtiro qildi. 1825-yildan temir yoʻllar ishlay boshladi.

19asrning 20—30 yillarida mashina industriyasi manufaktura va hunarmandchilik ustidan toʻla gʻalabaga erishdi. Angliya yirik industrial mamlakatga, yaʼni "dunyo ustaxonasi"ga aylandi. Angliyada boshlangan St. keyinchalik baynalmilal tuye oldi. Bu jarayon Angliyadan keyin Fransiyada (Buyuk fransuz inqilobidan soʻng) boshlandi, ikkala davlat jahonda yetakchi oʻrinni egalladi. 19-asrning 60y.larida Italiya, Germaniya, AQSH, Rossiya va Yaponiyada ham yirik sanoatning rivojlanishi tezlashdi. 19-asr oxirida AQSH va Germaniya jahonda yetakchi oʻrinni egalladi.

Sanoat sohasida i.ch. mashinalar tizimiga koʻchganidan keyin yetakchi mamlakatlarda qishloq xoʻjaligi ham toʻla mexanizatsiyalashtirildi. St. koʻpgina (ayniqsa, mustamlaka) mamlakatlarda ancha keyin roʻy berdi. St. obyektiv, koʻp jihatdan stixiyali rivojlanish oqibati boʻlib, birinchidan, iqtisodiyotning keskin oʻsishiga olib keldi, yirik sanoat yetakchi oʻrniga chikdi, ikkinchidan, yirik sinfiy va ijtimoiy oʻzgarishlarga sabab boʻldi. Feodal va yarim feodal munosabatlar yemirildi, kapitalizm tizimi uzil-kesil qaror topdi.

Adabiyot

• Ekonomicheskaya istoriya, M., 1967; Chet el kapitalistik mamlakatlarining iqtisodiy tarixi, T., 1976.

Abduxalil Razzoqov, Erlis Aliqulov.