Tugʻilish

Tugʻilish (demografiyada) — yangi tugʻilganlar hisobiga aholining yangilanib borish jarayoni; muayyan aholi guruhi oʻrtasida bola tugʻilib turish surʼati: bir yil davomida har ming kishi hisobiga toʻgʻri keladigan tirik tugʻilgan bolalar soni. T. oʻlim jarayoni bilan birga aholi tabiiy oʻsishining asosini tashkil etadi. T.ni ifodalovchi bir nechta koʻrsatkichlar mavjud: T.ning umumiy koeffitsiyenti — 1000 kishiga nisbatan tugʻilgan bolalar sonini ifodalaydi va promilleda belgilanadi; T.ning maxsus koeffitsiyenti — har 1000 ta 15—49 yoshli ayollarga nisbatan tugʻilgan bolalar soni; T. ning yo sh guruhlari boʻyicha koeffitsiyenti — har 1000 ta maʼlum yosh guruhidagi (15—19, 20—24, 25—29, 3034, 3539, 4044, 4549) ayollarga nisbatan tugʻilgan bolalar soni; T.ning yigʻindi koeffitsiyenti — tugʻilish darajasini eng aniq ifodalovchi koʻrsatkich, unda maʼlum avlodga tegishli har bir ayelning hayoti davomida tuqqan bolalari soni ifodalanadi. Koʻpchilik davlatlarda T. darajasini oʻrganish va ularni taqqoslashda T.ning umumiy koeffitsiyentidan koʻproq foydalaniladi. Demofaf olimlar B. S. Urlanis va V. A. Borisovlar tomonidan T. darajasini shu koeffitsiyent yordamida baxrlash mezoni aniklangan. Mezon boʻyicha oʻrganilayotgan hudud yoki aholi gurugʻida T.ning umumiy koeffitsiyenti 16%o dan kam boʻlsa, T. darajasi past, 16— 24%o ~ oʻrta, 25—39%o — yuqori va 40%o dan baland boʻlsa T. darajasi juda yuqori hisoblanadi.

T. — biologik jarayon, u insonlarning reproduktiv mayli, yaʼni farzand koʻrishga boʻlgan munosabati bilan bogʻliqdir. Reproduktiv mayl esa inson yashayotgan ijtimoiyiqtisodiy muhit taʼsirida oʻzgarib boradi. Insoniyat oʻz tarixiy taraqqiyoti davomida bir nechta ijtimoiyiqtisodiy bosqichlarni bosib oʻtdi va T. darajasi jamiyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida ham bir xil boʻlmagan. Yer yuzida T.ning kamayish jarayoni 18-asrning 2yarmida Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarida boshlanib, AQSH, Kanada, Avstraliya va Yaponiyaga tarqaldi. Ayniqsa, iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan davlatlarda T. tez kamaya boshladi. Jahonda eng yuqori T. Afrika mamlakatlariga toʻgʻri keladi. 1970—90 yillarda T.ning eng tez kamayishi Osiyoga mansub. Osiyoning eng yirik mamlakatlari boʻlgan Xitoy va Hindistonda oilada bolalar sonini cheklash davlat dasturiga kiritilgan, yaʼni T. davlat tomonidan nazorat qilinadi. Osiyo aholisining 70% ini tashkil etgan bu davlatlarda T.ning kamayishi butun Osiyo boʻyicha T. koʻrsatkichlariga taʼsir qiladi. 1970— 90 yillarda T. Osiyoda 40%, Yevropada 16%, Avstraliya va Okeaniyada 19%, Afrikada 5%ga kamaygan. Rivojlanayotgan mamlakatlarda T. ning kamayishi rivojlangan mamlakatlardagiga nisbatan sekinroq boradi. T.ning umumiy koeffitsiyenti dunyo boʻyicha (2001, promilleda) — 22, Afrikada — 38, Amerikada — 20, Osiyoda — 22, Avstraliya va Okeaniyada — 31 va Yevropada — 10 ga teng. Dunyo boʻyicha eng yuqori T. Malida (50%o) va eng past T. Latviyada (8%o) kuzatilmoqda.

Oʻzbekistonda tugʻilishning umumiy koeffitsiyenti (har 1000 aholiga nisbatan tugʻilgan bolalar soni, oʻrtacha) dinamikasi Oʻzbekistonda T.ning nisbatan yukrriligi aholining koʻpchiligi kishloqturmush tarzida yashab kelayotganligi bilan bogʻliq. Shuningdek, qulay demografik vaziyat xdm T.ga ijobiy taʼsir koʻrsatadi. Nikoxdan oʻtish, oila qurish hollarining yuqoriligi xam oilalar sonining koʻpayishiga, ular esa, oʻz navbatida, T.ning oʻsishiga sabab boʻladi. Oʻzbekistonda yangi iqtisodiy islohotlarning joriy etilishi, bozor munosabatlarining shakllanishi va boshqa oʻlkaning demografik vaziyatiga ham maʼlum darajada taʼsir etdi.

Adabiyotlar

• Mulladjanov I. R., Demograficheskoye razvitiye Uzbekistana, T., 1983; Buriyeva M. R., Rojdayemost v Uzbekistane, T., 1991; Boʻriyeva M. R., Demografiya asoslari, T., 2001; Demograficheskiy yejegodnik Uzbekistana, T., 2003.

Mamlakat Boʻriyeva.