"Qrim ustuni" yodgorligi
| Qrim ustuni yodgorligi | |
|---|---|
_%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%BD%D0%BD%D0%B0.jpg) "Qrim ustuni" yodgorligi Sankt-Peterburg | |
| Koordinatalari | 59°42′37″ 30°22′46″ |
| Joylashuv |
Rossiya Federatsiyasi  Sankt-Peterburg |
| Binokor | Kozlov Gavril Ignatevich |
| Material | granit bronza |
| Balandligi | 16.57 metr |
| Qurila boshlagan | 1777-yil |
| Qurilish tamomlangan | 1777-yil |
| Xarita | |
| Koordinatalari | 59°42′37.800″N 30°22′46.499″E / 59.71050000°N 30.37958306°E |
Qrim (Sibir) ustuni – Pushkin shahridagi yodgorlik (Sankt-Peterburg). Bu loyiha A. Rinaldi tomonidan 1770-yillarda Yekaterininskiy bogʻidan tashqarida, keyinchalik Babolovskiy bogʻiga ajratilgan hududda qurilgan Zaxira hovli va qorovulxonalar binolari majmuasi sifatida qurilgan. Ustun Kyuchuk-Kainarji tinchlik shartnomasidan keyin, 1768-1774-yillardagi Rossiya-Turkiya urushi paytida Qrimning bosib olinishi xotirasiga qurilgan. 1783-yilda Qrim Rossiya imperiyasiga qoʻshib olingandan soʻng, yodgorlik ustun tepasiga oʻrnatilgan G. I. Kozlov chizgan rasmga asoslangan bronza kuboklarning haykaltaroshlik kompozitsiyasi bilan toʻldirilgan.
Granit poydevorida joylashgan yodgorlik Yekaterinburg yaqinidagi Uralda qazib olingan Sibir marmarining yagona monolitidan yasalgan. Qrim ustuni 1768-1774-yillardagi Rossiya-Turkiya urushi bilan bogʻliq boʻlgan bir qator harbiy yodgorliklardan biri xisoblanadi.
Tarix
[tahrir | manbasini tahrirlash]1774-yil oʻrtalarida Rossiya va Usmonli imperiyasi oʻrtasida Kyuchuk-Kaynarji tinchlik shartnomasi tuzildi, bu 1768-1774-yillardagi rus-turk urushini tugashiga olib keldi. 1774-1776-yillarda Qirollik saroyi uchun ishlangan meʼmor V. I. Neelov loyihasiga koʻra saroy qoʻriqxonasi binosi qorovul askarlari uchun qorovulxona bilan loyihalashtirilgan[1][2]. Bu yerda imperator saroyining qarorgohi soqchilari boʻlgan[3]. Qoʻriqxonaning minorali ansambli oʻz arxitekturasida mavriya uslubiga bir oz yaqin edi va Konstantinopol binolariga oʻxshardi[4].
Qoʻriqxona hovlisi Yekaterniburg bogʻidan tashqarida joylashgan edi, lekin uni parkdan faqat bogʻ uchun oʻtkazilgan yoʻl ajratib turardi (hozir bu Parkovaya koʻchasi). Shunday qilib, fasad sharqqa yoʻnaltirilgan va maʼlum bir ramz boʻlgan bino bogʻning tartibiga kiritilgan boʻlib, uni Podkaprizovaya yoʻli (uning davomi – Babolovskoye shossesi) va Orlovskiy oʻrtasidagi hudud bilan cheklab qoʻygan. Gatchinskiy darvozalari, 1777-1782-yillarda qurilgan[4].
1777-yilda Yekaterina II buyrugʻi bilan keyinchalikQrim deb nomlanuvchi qoʻriqxona hovlisi majmuasi oldiga marmar ustun qoʻyildi[5]. U ikki tomondan ikki guruh binolar bilan chegaralangan uchburchak kvadratning markazida turardi[6]. Yodgorlik muallifi aniq belgilanmagan. Italiyalik meʼmor Antonio Rinaldi ishining tadqiqotchisi D. A. Kuchariants oʻzining u haqidagi kitobida Qrim ustuni loyihasining muallifi Rinaldi ekanligini aytgan. A. Rinaldi toshdan yasalgan bir qancha monumental va bezakli inshootlar – birinchi navbatda, yodgorliklarning muhim bosqichlarini yaratgan[7]. Yodgorlik tarkibidagi elementlarning nisbati (ustun, poydevor,) Qrim ustunini Qirollik saroyi bogʻlaridagi boshqa ikkita yodgorlik ustunlari – Chesmenskaya va Moreiskaya bilan bogʻlaydi. Ularning ikkalasi ham Rinaldi asarlaridandir[8][9].
Uralda, Gorniy Shit qishlogʻi yaqinidagi marmar konida ustun uchun tosh monolit qazib olingan. Keyin u Yekaterinburgdagi silliqlash zavodida qayta ishlangan soʻngra Sankt-Peterburgga, Sankt-Isaak sobori qurilish boshqarmasi ustaxonasiga topshirilgan, u yerda idora boshligʻi graf Ya. A. nazorati ostida, ustunni bezash tugallangan[10][11][12].
1777-yil 16-martda tayyor ustun Sankt-Peterburgdan qirollik bogʻiga koʻchiriladi[13][14]. 20-asr boshidagi qirollik bogʻi qoʻllanmasi muallifi S. N. Vilchkovskiy Moskovskie vedomost ning 1777-yildagi sonlaridan birida joylashtirilgan ushbu sayohatning tavsifini beradi (baʼzi manbalarga koʻra, xuddi shunday tavsif Sankt-Peterburg Vedomostisida ham boʻlgan.[15] Unga koʻra, ustunning ogʻirligi 1950 funt (31,2 tonna) edi[16]. Uni uzunligi 16 arshin boʻlgan, 120 ot tortgan toʻsinlardan yasalgan chana ustiga qoʻyishdi. Tashish 7 soat 45 daqiqa davom etdi – ertalabki soat 8:15 dan 16:00 gacha. Yekaterina II oʻzi oʻgʻli Buyuk Gertsog Pavel Petrovich va kelini Buyuk Gertsogovina Mariya Fedorovna bilan uni Yekaterinburg saroyidan kuzatib turishdi. Murakkab yumushni muvaffaqiyatli yakunlanishi sharafiga Yekaterina yuk tashishni amalga oshirgan hunarmandlar va ishchilarga 800 rubl berishni buyurdi. Ishchilarga rahbarlik qilgan Davlat maslahatchisi Somichev olmosli tilla nayza bilan taqdirlandi[17].
“Shu bilan birga, ushbu ustun shahar bo'ylab olib borilayotganda, ko'chalar harakatdan to'xtab hayrat bilan tomosha qilayotgan odamlarga to'lib-toshdi. [18]
Ustunga nom berish
[tahrir | manbasini tahrirlash]
1777-yil iyul oyida ustun poydevorga koʻtarildi. Sibir nomi dastlab unga berilgan, chunki yodgorlik uchun marmar blankasi kesilgan joy, oʻsha vaqtdagilar fikriga koʻra, Sibirning bir qismi edi[19][20][21](masalan, Yekaterina II. 1771-yil avgust oyida Volterga yozgan maktubida[22] Sibirning Yekaterinburg shahridan hatto italiyaliklar ham hayratda qolgan eng chiroyli marmardan qat koʻtargan bno mavjud degan satrlar mavjud)[23]. 1830-yilda Qirollik bogʻining ilk tarixchilaridan biri I.F.Yakovkin[24] ustun nomini yodgorlik goʻyoki „Sibir mintaqasining zabt etilishi xotirasiga“ oʻrnatilganligi bilan izohladi. Biroq, S. N. Vilchkovskiyning yozishicha, ustun Qrimning zabt etilishi xotirasiga qurilgan (ehtimol, 1768-1774-yillardagi rus-turk urushi paytida). Yekaterina keltirilgan maktubda Qrimning bosib olinishi sharafiga oʻrnatilgan yodgorlik haqida, yaʼni uning haqiqiy oʻrnatilishidan 6 yil oldin yozib oʻtgan.
Yodgorlik qurilganidan bir necha yil oʻtgach, 1783-yilda Qrim Rossiya tarkibiga kirdi. Shundan soʻng, ustun haykaltaroshlik bezaklari bilan bezatildi. Kuboklardan tashkil topgan dekorativ va ramziy kompozitsiya rassom G.I.Kozlov tomonidan ishlab chiqilgan va Sankt-Peterburg davlat bronza zavodida bronzadan quyilgan. U 1785-yil 22-oktabrda strukturaning tepasida oʻz oʻrnini egalladi. Shunday qilib, ustun Qrim nomi bilan ham mashhur boʻldi. Bu Qrimning Rossiya hududidagi imperiyaga qoʻshilishi haqidagi kam sonli yodgorliklardan biri degan fikr bor.
Qrim ustuni 1770-yillarda qirollik bogʻlarida paydo boʻlgan va Rossiya-Turkiya urushi voqealari bilan bogʻliq boʻlgan harbiy yodgorliklar guruhiga kiradi. Yuqorida aytib oʻtilgan Chesme (Chesme jangi xotirasiga) va Moreya (Moreya yarimorolidagi harbiy operatsiyalar xotirasi uchun) ustunlariga qoʻshimcha ravishda, bu Kagul jangidagi gʻalabaga bagʻishlangan Kagul obeliski (muallif A. Rinaldi), minora- meʼmor Yu. M. Feltenning xarobasi, u rus qurollarining turklar, qizillar bilan urushdagi gʻalabalari uchun yana bir yodgorlik boʻlib xizmat qiladi, kaskad (mualliflar – V. I. Neelov va I. K. Gerard) va knyaz N. V. Repnin Turkiyadan elchixonasi qaytib kelganidan keyin I. V. Neyelov loyihasi boʻyicha yaratilgan[25] va bugungi kungacha saqlanib qolmagan turk kioski[26] kiradi. Sanʼatshunos A. N. Petrov bu binolarni qirollik bogʻidagi Turk majmuasi doirasida birlashtirgan[27]. Yekaterina II Volterga yoʻllagan maktubida bu yodgorliklar haqida shunday dedi: „Bu (turk) urushi davom etsada, mening qirollik bogʻim oʻyinchoqqa oʻxshaydi – har bir ulugʻvor harbiy harakatlardan keyin unda munosib yodgorlik oʻrnatiladi“[28].
1817-yilda Qrim ustuni joylashgan hudud, baʼzi maʼlumotlarga koʻra, Babolovskiy bogʻiga biriktirilgan[29]. I. F. Yakovkin davrida Gussar polki qutqaruv qoʻshinlarining otxonalari ham Saroy zaxira hovlisi binosida joylashgan edi[30]. Keyinchalik, 19-asr oxirigacha boʻlgan davrda qoʻriqxona ansambli oʻz faoliyatini toʻxtatdi, yodgorlikning asl meʼmoriy muhiti shu tariqa butunlay yoʻqoldi.
XX asr
[tahrir | manbasini tahrirlash]20-asrning boshlarida, qoʻriqchilar bilan Zaxira hovli joylashgan joyda – Babolovskiy bogʻini Yekaterininskiydan ajratib turadigan katta yoʻlning orqasida, Qrim ustuni yonidagi qaragʻaylar orasidagi oʻtloqda – imperatorning yaralangan jangchilari uchun xayriya uyi. Aleksandra Feodorovna (1905-1906, meʼmor S. A. Danini). Ustunning yonida ikkita nogiron oila uchun kichik gʻishtdan uy qurilgan. Keyinchalik G. I. nomidagi Bolalar ortopediya ilmiy tadqiqot instituti klinikasi qad koʻtargan. Biroq, ustunni Yejaterina bogʻiga koʻchirish gʻoyasi ilgari surildi, chunki shifoxona kampusi ichida u juda koʻp binolar bilan tutashgan va yodgorlikka kirish qiyinchilik tugʻdirayotgandi[31].
Tavsif
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yodgorlikning umumiy balandligi 16,57 m, shundan ustun balandligi 10,55 A.Rinaldining monumental inshootlari, qoida tariqasida, koʻp bosqichli poydevorga oʻrnatilgan. Qrim ustunida kulrang granitdan yasalgan uch bosqichli stilobat mavjud[32]. 1970-yillarda D. A. Kuchariants tomonidan tasvirlangan ustunda stilobatlar unchalik koʻrinmas edi, yodgorlik poydevori toʻgʻridan-toʻgʻri yer sathida joylashgandek taasurot uygʻotgan[33].
Ustunning yuqori qismida bronza kompozitsiyasi mavjud. Poydevorning pastki pltasi oq dogʻli kulrang marmardan qilingan. Yodgorlikning bu qismidagi marmar qizgʻish rang va katta naqshga ega. Poydevorning qolgan qismi quyuq kulrang marmarlardan terilgan. Umuman olganda, yodgorlik ochiq ranglarda yaratilgan. Poydevordagi ustun Rim Dor ordeni qonunlariga muvofiq bezatilgan[34].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ http://books.totalarch.com/pushkin_palaces_and_parks
- ↑ http://encspb.ru/object/2855717185?lc=ru
- ↑ https://www.prlib.ru/item/434780
- ↑ 4,0 4,1 Кючарианц 1976.
- ↑ http://encspb.ru/object/2855717185?lc=ru
- ↑ http://books.totalarch.com/pushkin_palaces_and_parks
- ↑ https://www.tzar.ru/science/architects/rinaldi
- ↑ „arxiv nusxasi“. 2021-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-iyun.
- ↑ http://encspb.ru/?lc=ru
- ↑ http://encspb.ru/object/2855717185?lc=ru
- ↑ https://a_park.dudaone.com/Putevoditeli_Tzarskomu_Selu_gorod_Pushkin
- ↑ „arxiv nusxasi“. 2021-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-iyun.
- ↑ http://books.totalarch.com/pushkin_palaces_and_parks
- ↑ http://encspb.ru/?lc=ru
- ↑ http://books.totalarch.com/pushkin_palaces_and_parks
- ↑ http://books.totalarch.com/pushkin_palaces_and_parks
- ↑ https://a_park.dudaone.com/Putevoditeli_Tzarskomu_Selu_gorod_Pushkin
- ↑ Vilchkovskiy 1911.
- ↑ http://encspb.ru/?lc=ru
- ↑ http://encspb.ru/?lc=ru
- ↑ https://a_park.dudaone.com/Putevoditeli_Tzarskomu_Selu_gorod_Pushkin
- ↑ https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_002988978?page=209&rotate=0&theme=white
- ↑ https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_002987765?page=1&rotate=0&theme=white
- ↑ „arxiv nusxasi“. 2021-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-iyun.
- ↑ https://www.tzar.ru/objects/ekaterininskypark
- ↑ https://a_park.dudaone.com/Putevoditeli_Tzarskomu_Selu_gorod_Pushkin
- ↑ http://books.totalarch.com/pushkin_palaces_and_parks
- ↑ https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_002987765?page=1&rotate=0&theme=white
- ↑ http://a-park.rf/Babolovskiy_park_v_Tzarskom_Sele.html[sayt ishlamaydi]
- ↑ https://www.prlib.ru/item/434780
- ↑ „arxiv nusxasi“. 2021-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-iyun.
- ↑ http://encspb.ru/?lc=ru
- ↑ „arxiv nusxasi“. 2021-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-iyun.
- ↑ „arxiv nusxasi“. 2021-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-iyun.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Вильчковский С. Н.. Qirollik bog'i, 2-е изд, СПб.: Т-во Р. Голике и А. Вильборг, 1911.
- Глушков И. Ф.. Ручной дорожник для употребления на пути между императорскими всероссийскими столицами, дающий о городах по оному лежащих известия исторические, географические и политические. СПб.: Императорская Академия Наук, 1801.
- Гусаров А. Ю.. Памятники воинской славы Петербурга, 3000 экз, СПб.: Паритет, 2010. ISBN 978-5-93437-363-5.
- Кючарианц Д. А.. Антонио Ринальди, 50000 экз, Зодчие нашего города, Л.: Лениздат, 1976. (Wayback Machine saytida 2021-01-27 sanasida arxivlangan)
- Переписка российской императрицы Екатерины II и господина Вольтера, продолжавшаяся с 1763 по 1778 год. М.: Вольная типография Гария и Компании, 1803.
- Петров А. Н.. Пушкин. Дворцы и парки, 10000 экз, Л.—М.: Искусство, 1964.
- Яковкин И. Ф.. Описание села Царского, или Спутник обозревающим оное, с планом и краткими историческими объяснениями. СПб.: Типография Департамента народного просвещения, 1830.