Çavuştepe
| Çavuştepe Հայկաբերդ | |
|---|---|
 Urartu Sardurihinilli xarobalari. | |
  Shown within Turkey | |
| Umumiy maʼlumot | |
| Joylashuvi | Gürpınar, Van viloyati, Turkiya |
| Koordinatalar | 38°21′09″N 43°27′34″E / 38.352443°N 43.459393°E |
| Qurilishi boshlangan | mil.avv. I mingyillik |
| Texnik holati | |
| Material | Tosh |
| Çavuştepe | |
Haykaberd (armancha: Հայկաբերդ bit ' Hayk qal'asi ') yoki Sardurihinilli - Turkiyaning Sharqiy Anadolu mintaqasidagi Van viloyati Gurpinar tumanidagi qadimiy joy. U Vandan taxminan 25 kilometr janubi-sharqda Hakkari shahriga olib boruvchi yoʻl ustida, Hayoti Dzor (armancha: Հայոց Ձոր 'Armanlar vodiysi') tarixiy Armanistonda. Miloddan avvalgi VIII asrda Urartu shohlari tomonidan qal'a sifatida foydalanilgan.
Arman folklorida bu arman xalqining afsonaviy asoschisi Xayk tomonidan qurilgan qal'a boʻlib, u Bobil qiroli Bel yoki ehtimol Nimroʻdni oʻldirgan joy yaqinida joylashgan.
Joylashgan hududi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Sarduri-Hinilli chiziqli rejaga ega boʻlib, Gurpinar tekisligiga qaragan tizma ustida joylashgan. U qalʼa devorlari va shoh Sarduri II davrida (miloddan avvalgi 764—735-yillar) Urartu imperiyasi qudratining eng yuqori choʻqqisida qurilgan Urartu qirollik saroyi qoldiqlaridan iborat. Qal'aning yuqori va pastki qismlari mavjud boʻlib, ularda Xoldi ibodatxonasi, qal'a devorlari, podshoh minorasi, ustaxonalar (miloddan avvalgi VII asr), omborlar, sardobalar, oshxona, taxt xonasi boʻlgan saroy, "qirollik" hojatxonasi, haram va ustunli zallar mavjud. Qal'aning atrofini xandaq oʻrab olgan.
Sarduri-Hinilli miloddan avvalgi VII asrda, taxminan skiflar tomonidan vayron qilingan. Keyinchalik oʻrta asrlar istilosining izlari ham mavjud. Bu joy 1961-1986-yillarda Afif Erzen tomonidan qazilgan.
Folklorda
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hayk va qirol Bel
[tahrir | manbasini tahrirlash]Movses Xorenatsiyning yozishicha, Torgʻom oʻgʻli Hayk Bobilda yashab yurgan chogʻida Armanak ismli farzand koʻrgan. Takabbur Titan Bel oʻzini hamma narsaga shoh qilib qoʻygandan soʻng Hayk kamida 300 kishilik oilasi bilan Ararat togʻi yaqinidagi mintaqaga hijrat qildi. U yerda oʻrnashib olib, Haykashen deb nomlangan qishloqqa asos soldi. Yoʻlda u nabirasi Qadmos bilan boshqa aholi punktiga otryad qoldirib ketgan edi. Bel oʻgʻillaridan birini qaytib kelishini iltimos qilish uchun yubordi, lekin rad etildi. Bel unga qarshi katta kuch bilan yurishga qaror qildi, ammo Xaykni Kadmos kutilayotgan yurish haqida oldindan ogohlantirdi. U oʻz qoʻshinini Van koʻli boʻyida toʻpladi va ularga Belni magʻlub etish va oʻldirish yoki uning quliga aylanmaslik uchun oʻlish kerakligini aytdi. Movses buni oʻz asarlarida shunday tasvirlaydi:
Hayk jingalak sochlari, chaqnab turgan koʻzlari va kuchli qoʻllari bilan kelishgan, doʻstona odam edi. U bahaybat qomatli, qudratli kamonchi va qoʻrqmas jangchi edi. Hayk va uning qavmi ota-bobolari Nuh va Yofas davridan beri janubga, Bobil yaqinidagi issiq oʻlkalarga koʻchib kelishgan. Oʻsha yurtda yovuz dev Bel ismli bir hukmdor edi. Bel Hayk xalqiga zulm oʻtkazmoqchi bo'ldi. Ammo magʻrur Hayk Belga bo'ysunishdan bosh tortdi. Oʻgʻli Aramaneak tugʻilishi bilan Xayk oʻrnidan turdi va oʻz xalqini ota-bobolari yurtiga, Araratga yetakladi. Togʻlar etagida oʻz uyi – Haykashenni qurdi.[1]
Gigantlar jangi va Belning magʻlubiyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tez orada Xayk va uning odamlari togʻli dovonda (Xorenalik Muso bu yerni Dastakert deb atagan) Bel qoʻshinini avangardda qirol bilan uchratdilar.
Dyutsaznamartda (armancha: Դյուցազնամարտ , "Gigantlar jangi") Van koʻlining janubi-sharqidagi Julamerk yaqinida, miloddan avvalgi 2492-yil 11-avgustda (arman an'anaviy xronologiyasi boʻyicha) yoki miloddan avvalgi 2107-yilda (Mikael Chamchianning "Xronologik jadvali" boʻyicha) Bel oʻldirilgan. Hayk uzun kamon yordamida otishmada qirol kuchlarini parokandalikka olib keldi.
Bel oʻz jangchilari bilan magʻlub boʻgan tepalikni Hayk Gerezmank deb atagan, uning ma'nosi "maqbaralar".[2] U Belning jasadini moʻmiyoladi va uni Xarkga olib borishni buyurdi. U yerda podshohning xotinlari va oʻgʻillari nazarida baland joyga dafn etilishini buyurdi.
Koʻp oʻtmay Hayk jang maydonida Haykaberd qal’asini va Armanistonning Taron (hozirgi Turkiya) viloyatidagi Haykashen shahrini barpo etadi. U jang hududini Hayk, jang joyini esa Hayots Dzor[3] deb atadi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- O. Belli (2001): Çavuştepe (Šardurḫinili) Excavations. In: O. Belly (ed.): İstanbul University’s Contributions to Archaeology in Turkey 1932-2000. Istanbul, pp. 173–178.
- A. Erzen (1978): Çavuştepe I. M. Ö. 7.-6. Yüzyil Urartu Mımarlik Antilari ve Ortaçağ Nekropolü. Ankara.
- A. Erzen (1978): Ausgrabungen auf der urartäischen Burg Çavuştepe im Gebiet von Van. In: E. Akurgal (ed.): The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Ankara-İzmir, 23-30.9.1973. Ankara, pp. 55–59.