Ablaykit ibodatxonasi

Ablaykit ibodatxonasi (moʻgʻ.: Аблайн хийд) — XVII-asrning oʻrtalarida (taxminan 1654-1657) oyrot taychisi Ablayning qurdirgan qamali. Oʻskemen shahridan janubga tomon 60 kilometr joyda, Sibe daryosining yuqori oqimida, Qalba togʻining etagida joylashgan (hozirgi Sharqiy Qozogʻiston viloyatining Ulan tumani).

Tarixi

Ibodatxona haqida birinchi maʼlumotlarni 1654-yili Xitoy hukmdori bilan muzokara olib borish uchun yuborilgan rus elchisi F. I. Baykov qoldirgan. Ibodatxonaga 1660-yili Ablayning ogʻasi Sesenning, 1663-1665-yillari hokimiyatga kelgan Sengenning, 1671-yili esa Sengenni o‘ldirib, taxtga o‘tirgan Qaldan-Boshoqtining hujumlari uchragan.

Tadqiqot ishlari

XVIII asr

Ibodatxona N.-K.Vitsenning Amsterdam shahrida 1692-yili nashr etilgan „Shimoliy va Sharqiy Tatariya“ asarida va 1687-1698-yilgi „Buyuk Tatariya“ xaritasida „Ablayxon qoʻrgʻoni“ nomi bilan uchraydi. V. A. Shishkovning 1735-yilgi ekspeditsiya paytida toʻplangan ibodatxona haqida tavsifi, Yekaterinburg shahrining viloyat arxivida ibodatxonaning rasmi saqlanadi. Bu yerda Sankt-Peterburgdagi Osiyo muzeyining ochilishiga sabab bo‘lgan qo‘lyozmalar topildi. Qozoq cho‘lin „Osiyoning barcha yeriga kirish“ hisoblagan Pyotr I ning ibodatxonaga degan qiziqishi koʻproq boʻldi. Shu munosabat bilan Irtish dalasida 1715-1716-yillari I. D. Buxgoltsning, 1720-yili I. M. Lixarevlarning ekspeditsiyalari yuborildi. Ablinekit haqida qisqacha maʼlumotni F. I. fon Strahlenberg (1730), G. F. Miller (1750), Gmelin (1751), P. S. Pallas (1786), Falke (1824) kabi mashhur sayohatchilarning asarlarida topish mumkin. 18-asrning 20-yillarida ibodatxona atrofidan haykallar, mayda metall buyumlar, tibet va moʻgʻul qoʻlyozmalari topilib, Peterburgga keltirildi. Pyotr I buyrugʻi bilan qoʻlyozmalarning bir qismi Parijga sharq tillari boʻyicha mutaxassislar aka-uka Mishel va Etyen Fourmontlarga yuborilgan. Yevropada sharqshunoslik fanining past darajada rivojlanganligi sababli qoʻlyozmalarning tarjimasi muvaffaqiyatsiz tugadi. Keyinchalik bu yozuvlar moʻgʻul-tibet tilida yozilganligi va asosan diniy maʼnoga ega ekanligi maʼlum boʻldi. Qoʻlyozma va kitoblarning ayrim versiyalari Parij kutubxonasi kutubxonasi va Sankt-Peterburgdagi Sharqshunoslik instituti kutubxonasida saqlanmoqda. Yozuvlarni jurnalist-olim N. yozgan. Nevskiy toʻliq tadqiq qildi va nashr etdi.^[1]

F. I. fon Stralenbergning 1730-yilda nashr etilgan „Rossiya va Buyuk Tartariya“ xaritasida maʼbadning aniq joylashuvi va tavsifi mavjud. Xaritada Irtishning chap qirgʻogʻidagi qal’a Ablaket boʻlib, uning atrofidagi hudud "Ablay dalasi " deb nomlanadi.^[2]

XIX asr

Keyinchalik qozoq choʻlida ilmiy izlanishlar olib borgan. G.Spasskiy, S.Chernikov va boshqa olimlar o‘z asarlarida Ablaykit ibodatxonasi haqida fikr aytgan. Qal’a moʻgʻul-tibet uslubida qurilgan boʻlsa ham, unda mahalliy Dashti-Qipchoq dasturidagi qurilish namunalari ham foydalanilgan. Bu belgilar qal’ani qurishga tashqaridan olib kelingan hunarmandlar bilan birga mahalliy hunarmandlar ham ishtirok etganligini ko‘rsatadi. Ablaykit ibodatxonasi yon tomonlari chuqur soy, togʻlar, chuqur jar va tizmalar bilan oʻralgan. Balandligi 3 m, devor qalinligi 1,5 m. Qal’a devorining yagona granitdan qurilib, darvozalarin janub tomonidan ochilgan. Qal’ada uchta uyning oʻrni saqlanib qolgan. Eng kattasi namozxona, qolgan ikkitasi katta majlislar zali va ovqat xonasi. Yuqori qavatda toʻxtash joylari bor edi. Maʼbad devorlari bezatilgan. U kishilarning suratlari, yozuvlar, turli haykallar bilan bezatilgan. 17-asr koʻchmanchi meʼmorchiligining namunasi boʻlgan Ablaykit pagodasi 1670-yilda qalmoqlar oʻrtasidagi oʻzaro urushlar paytida vayron qilingan.

XX asr

1935 va 1937-yillari yodgorlik arxeolog S. S. Chernikov tomonidan oʻrganilgan.

1949-yili QozSSR Vazirlar Kengashining qarori bilan ibodatxona bilan uning hududi respublikaning himoyasiga olindi.

1980-yili qoʻriqlash taxtalari oʻrnatilib, yangi tartib tayyorlangan.

1990-1991-yillarda ibodatxonaning ilmiy-tadqiqot ishlari Sharqiy Qozogʻiston viloyat muzeyi xodimlari tomonidan amalga oshirildi. Birinchi marta qal’aning topografik suratlari ishlangan, toʻliq konturi tayyorlangan va video suratga olindi.^[3]

Manbalar

↑ „АБЫЛАЙКИТ БҰТХАНАСЫ“ (qozoqcha) (2019-yil 20-noyabr).
↑ „Аблайкит (Аблай хийд). Укрепленный монастырь 17-го века в Восточном Казахстане“ (ruscha) (15 августа 2017).
↑ „Аблайкит“ (qozoqcha) (2021-yil 1-yanvar).

[1] „АБЫЛАЙКИТ БҰТХАНАСЫ“ (qozoqcha) (2019-yil 20-noyabr).

[2] „Аблайкит (Аблай хийд). Укрепленный монастырь 17-го века в Восточном Казахстане“ (ruscha) (15 августа 2017).

[3] „Аблайкит“ (qozoqcha) (2021-yil 1-yanvar).

[1]

[2]

[3]