Atmosfera

Atmosfera (qadimgi yunoncha: ἀτμός – atmos – bugʻ va σφαῖρα – sfera) – yer sharini oʻrab olgan va u bilan birga aylanadigan havo qobigʻi. Atmosfera massasi 5,15-YU15 t boʻlib, yer shari ogʻirligi (5,977-1021 t)ning taxminan milliondan bir boʻlagiga teng. Balandlikka koʻtarilgan sari Atmosfera bosimi va zichligi kamayib boradi. Atmosferaning qalinligi bir necha oʻn ming km boʻlishiga qaramay, uning asosiy massasi yer sirtiga yondashgan yupqa qatlamda joylashgan. Atmosfera butun massasining taxminan 50%i yer sirtidan 5 km balandlikkacha boʻlgan qatlamda, qolgan 50 % esa 30 – 35 km balandlikkacha boʻlgan qatlamda toʻplangan. Yer sirtida Atmosferaning zichligi YU-3 g/sm³ boʻlsa, taxminan 700 km balandlikda 10-16 g/sm³. Atmosfera yuqori qatlamlarining zichligi sayyoralararo muhitdagi gazlarning zichligiga tenglashadi. Shuning uchun Atmosferaning keskin chegarasi boʻlmaydi, asta-sekin sayyoralararo fazoga oʻtadi. Atmosferaning yuqori qatlamlari Quyoshdan chiqadigan radiasiya energiyasi taʼsirida issiqlik olganligi uchun u qatlamlarning zichligi vaqtga, geografik kengliklarga bogʻliqdir. Atmosfera yuqori qatlamlarining zichligi Quyosh yoritayotgan vaqtda yoritmayotgan vaqtga qaraganda kattaroq. Shuningdek, Atmosfera yuqori qatlamlarining zichligi qutb rayonlarida ekvatorial rayonlardagiga qaraganda kichik. Atmosfera asosan azot (78,09 %), kislorod (20,45 %) va argon (0,93 %) gazlar aralashmasidan iborat, qolgan qismini karbonat angidrid gazi, vodorod hamda geliy, neon, kripton va ksenon kabi inert gazlar tashkil qiladi. Atmosferada juda oz miqdorda metan, azot, oksid, uglerod (I)-oksid va boshqa tabiiy hamda sanoat gazlari boʻlib, miqdori oʻzgarib turadi. Quruklik va suv yuzidagi doimiy bugʻlanish tufayli Atmosferada suv bugʻi ham boʻladi. Bugʻning quyuqlashuvi bulut va yogʻinlarni hosil qiladi. Havoda doimo har xil kattalikda chang zarrachalari mavjud. Ularning manbai Yer va kosmik fazodir. Atmosfera tarkibiga koʻra, asosan gomosfera va geterosfera qatlamlariga boʻlinadi. Yer sirtidan 90 – 95 km balandlikkacha boʻlgan havo qatlamida yuqorida qayd etilgan asosiy gazlar (azot va kislorod)ning nisbiy tarkibi oʻzgarmaydi, buni gomosfera (bir jinsli) qatlam deb ataladi, bu qatlamdan yuqorida esa azot va kislorod molekulalari zaryadli atomlarga ajraladi va atom ogʻirligi boʻyicha taqsimlanadi. Buni geterosfera qatlami deb yuritiladi. Shu belgiga asosan ozonosfera (20 – 55 km) va ionosfera (90 km dan yuqori) qatlamlarini ham ajratish mumkin. Ozonosfera qatlami tufayli yer yuzida hayot mavjud, chunki Quyoshdan kelayotgan va hayot uchun zararli boʻlgan har xil nurlarning asosiy qismi shu qatlamda yutiladi. Ionosfera ionlar konsentratsiyasi taqsimlanishi boʻyicha 60 km balandlikda D, PO– 140 km balandlikda YE, 220 km dan yuqorida Fqatlamlarini hosil qiladi. Atmosfera quyosh radiatsiyasining maʼlum qismini yutadi va sochadi. Atmosferada issiklik koʻproq turbulent (uyurma) harakat, radiatsiya jarayonlari va suvning fazoviy oʻzgarishlari orqali tarqaladi, natijada Atmosfera temperatura taqsimlanishi boʻyicha 5 asosiy qatlamga ajratiladi. Atmosfera troposfera qatlamining yer sirtidan balandligi qutb kengliklarida 10 – 11 km, tropik rayonlarda 14–17 km. Troposfera qatlamida har 100 m balandlikda temperatura 0,6° ga pasayib boradi. Troposferaning yuqori chegarasida havoning oʻrtacha temperaturasi oʻrta kenglik ustida – 55° – 60°, ekvatorial sohalar ustida – 70° gacha. Bu qatlamda yer sirtining fizik xossalari har xil boʻladi.

Atmosferaning tuzilish sxemasi

1000 – Qutb yogʻdusining Quyosh yoritadigan chegarasi.
700 – Ionlar maksimal konsentratsiyamning balandligi (Gʻ2 qatlam).
320 – Ionlar maksimal konsentratsiyasining sathi (Gʻ qatlam).
10 – Meteorlarning yona boshlash sathi.
90 – Kislorod molekulasining atomlarga parchalana boshlash sathi.
82 – Kumushsimon bulutlar balandligi.
75 – Ionlar maksimal konsentratsiyasining balandligi (Dqatlam).
65 – Koʻpchilik meteorlarning soʻnish sathi.
55 – Qutb yogʻdusining pastki chegarasi.
45 – Tovushning eng kuchli qaytish sathi.
27 – Sadafsimon bulutlar balandligi.
11 – 100 km dan pastdagi havo tarkibi.

Umumiy maʼlumot

Girdoblari, antitsiklon va siklonlar harakati natijasida turli kengliklardagi havo massalarining almashinishi yuzaga keladi. Shuningdek, Atmosferada havo vertikal va gorizontal yoʻnalishlarda aralashib turadi. Troposferada suv bugʻlari va changlar koʻp boʻlgani uchun tuman, bulut hosil boʻladi, yogʻin yogʻadi, momaqaldiroq va turli-tuman ob-havo hodisalari roʻy beradi. Shamol tezligi har kilometr balandlikda 2 m/s orta boradi va yoʻnalishi oʻngga burila boshlaydi. Tropopauza ostida shamolning eng yuqori tezligi sekundiga 15 – 20 m ga, baʼzan soatiga 500 – 600 km gacha yetadi. Troposferada A yer sirti bilan ishqalanadigan qatlamning qalinligi 1,0 – 1,5 km. Bu qatlamda meteorologik elementlar sutka davomida koʻp oʻzgaradi. Qatlamning 50 – 100 m balandlikkacha boʻlgan pastki qismida issiqlikning turbulent oqimlari, suv bugʻi va turbulent ishqalanish kuchlari oʻzgarmas deb hisoblanadi. Chegara qatlamning yuqorisida turbulent ishqalanish kuchlari juda kichik boʻlib, shu ba-landlikdan erkin Atmosfera boshlanadi. Troposferadan stratosfera qatlamiga oʻtishdagi oraliq qatlam tropopauza deb ataladi. Tropopauza balandligi 17 km dan (ekvator ustida) 9 km gacha (qutb ustida) oʻzgaradi. Tropopauzadan yuqorida deyarli doimo bulutsiz va nisbatan tinch boʻlgan stratosfera qatlami boʻlib, baʼzi vaqtlarda 20 – 22 km balandlikda muz kristallaridan tarkib topgan.

Atmosfera qatlamlari

Qatlam (sfera)
Pastki va yuqori
chegaraning balandligi (km)
Oʻtish yoki oraliq qatlamlar

Troposfera – 0-11
Stratosfera – 11-50
Mezosfera – 50-90
Termosfera Ekzosfera – 90-800

800 km dan yuqori tropopauza stropopauza mezopauza termopauza topgan sadafsimon bulutlar kuzatiladi. Stratosferaning pastki qatlamlarida temperatura balandlik boʻyicha oʻzgarmaydi, 30 km balandlikdan boshlab havo temperaturasi orta boradi va 50 – 60 km balandlikda 290°K gacha yetadi. Oʻrta va yuqori kengliklarda temperaturaning balandlik boʻyicha oʻzgarishiga qarab, stratosfera: 1) temperaturasi oʻzgarmaydigan izosfera; 2) temperaturasi ortib boradigan inversiyaizopauza qatlamlariga boʻlinadi. Quyi va ekvatorial kengliklarda stratosfera odatda inversiyadan boshlanadi. Meridian boʻyicha havo koʻchishining kuchayishi (stratosferaning muhim xossasi) Yer yarim sharlari orasidagi havo almashinuviga yordam beradi. taxminan 80 –90 km balandlikda temperatura 190°K gacha pasaya boradi. 50 – 90 km balandlik oraligʻidagi Atmosfera qatlami mezosfera deb yuritiladi. Mezosferaning 82 – 85 km balandligida yoz vaqtlarda kumushsimon bulutlar kuzatiladi. Mezosferada havo tarkibi troposfera va stratosfera qatlamlaridagi kabi aralash gazlardan iborat. Mezosferada fotokimyoviy jarayonlar katta rol oʻynaydi. Quyoshning qisqa toʻlqinli radiatsiyasi taʼsirida faol harakatchan atom va molekulalar hosil boʻladi. 90 km dan yuqorida termosfera qatlami boshlanib, temperatura tez koʻtarila boradi. temperaturaning koʻtarilish darajasi qisqa toʻlqinli Quyosh radiatsiyasining yutilish jadalligiga bogʻliq. Mezopauzadan yuqorida toʻlqin uzunligi 1750 A dan qisqa boʻlgan ultrabinafsha rentgen va korpuskulyar nurlari taʼsirida dissotsiyalanish va rekombinatsiyalanish tufayli zarrachalarning kimyoviy oʻzga-rishi, shuningdek, ionlashish roʻy beradi. Kislorod molekulasi 80 – 90 km dan 200 – 250 km gacha, azot esa 250 km dan yuqori balandliklarda dissotsiyalanadi, yaʼni atomlarga ajraladi. 400 –500 km balandlikdan yuqorida Atmosfera asosan kislorod va azot atomlaridan tashkil topgan. Bu qatlamlarda neytral geliy boʻlib, uning miqdori balandlik ortgan sari ortib boradi. Havo tarkibining balandlik boʻyicha oʻzgarishiga gazlar diffuziyasi ham kuchli taʼsir qiladi. Termosferaning pastki qismidakonveksiya, yuqori qismida esa issiqlik oʻtkazuvchanlik bilan issiqlik almashinadi. 100 – 900 km balandlikdagi qatlamda qutb yogʻdusi va ionosfera toʻlqinlari kuzatiladi, 900 km dan yuqorida ekzosfera qatlami boshlanib, temperatura oʻzgarmay qoladi. Yer sunʼiy yoʻldoshlari (YESY)ning uchishiga Atmosferaning taʼsiri oʻrganilgan va oʻrganilmoqda. Atmosferaning yerdan 150 km gacha boʻlgan qatlamini zich qatlam va undan yuqoridagi qatlamini Yer atrofidagi kosmik boʻshliq deb ajratiladi. Yer sirtiga yaqin Atmosfera qatlamlarining zichligi katta boʻlganligi sababli, kosmik tezlikdagi raketa va sunʼiy yoʻldoshlar bu qatlamlarda ucha ol-maydi, yonib ketadi. Shuning uchun ham sayyoralararo fazodan yer Atmosferasining zich qatlamiga kirib kelgan meteorlar 120 km balandlikda qiziy boshlaydi va, nihoyat, 60 km balandlikda yonib ketadi. Bu hodisani xalq tilida „yulduz uchdi“ deb yuritiladi. Raketa va sunʼiy yoʻldoshlar 150 km dan boshlab Yer atrofida aylanishi mumkin. Atmosfera elektr oʻtkazuvchanlik xossasiga ega. Atmosferadagi elastik toʻlqinlar tovush chiqaradi. Yorugʻlik Adan oʻtayetgan vaqgda tuman tomchilari va kristallardan qaytishi, sochilishi va sinishi natijasida har xil optik hodisalar roʻy beradi. Atmosferada maʼlum miqdorda radioaktiv moddalar boʻladi. Ular tabiiy va sunʼiy radioaktivlik natijasida hosil boʻladi. Atmosfera radioaktivligida asosiy rolni radon izotop oʻynaydi. U yer qatlamida uran, toriy va aktiniylarning radioaktiv parchalanishi natijasida hosil boʻladi va Atmosferaga tuproq havosi orqali oʻtadi. Har bir kv.m yerdan Aga oʻrtacha 10-17 kyuri/l radon ajraladi. Baʼzan, uran va plutoniy atom yadrolaridagi uzluksiz reaksiyalar natijasida AtmosferaNING tuzilishi va fizik xossalari bevosita va bilvosita usullar yordamida oʻrganiladi. Bevosita tekshirish vositalari qatoriga radiozond, aerostat, uchar shar, samolyot, raketa, YESY va kosmik kemalar kiradi. Bularning ichida Aning 20 – 25 km (ayrim hollarda 35 – 40 km gacha) balandlikdagi qatlamlarini tekshirish uchun radiozondlar qoʻllanadi. Bu usulning afzalligi shundaki, istalgan balandlikdagi havoning temperaturasi, bosimi, namligi va shamolning yoʻnalishi, tezligi haqidagi maʼlumotlar zudlik bilan radio orqali olinadi. Bilvosita kuzatishlar qatoriga projektor nuri, tovushning anomal tarqalishi, meteor izlarining harakati, elektromagnit toʻlqinlarning tarqalishi, shuningdek ultrabinafsha nur radiatsiyasi, osmonning tunda yoritilishi va qutb yogʻdusi nurlarining spektral tarkibini tekshirishlar kiradi.

Atmosferaning oʻlchov birliklari

Atmosfera (oʻlchov birligi) – bosim birligi; fizika, kimyo va texnikaning turli sohalarida keng qoʻllanadi. Normal yoki fizik Atmosfera atm, Atmbilan, texnik Atmosfera at, at bilan belgilanadi. 1atm=760 mm simob ustuni== 1,033227 at=1,01325105 Pa. 1 at=735,559 mm simob ustuni==0,967841 ata=0,980665105 Pa^[1].

Yana q.

Manbalar

↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent 2000-yil

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

[1] OʻzME. Birinchi jild. Toshkent 2000-yil

[1]