Ahamoniylar davlati

Ahamoniylar imperiyasi Xšāça
M.A. 550 — M.A. 330
bayroq
Ahamoniylar davlati Doro I davrida o'zining eng yuqori kuch-qudrat cho'qqisiga erishgan
Poytaxti	Bobil, Pasargada (bugungi Sheroz shahridan taxminan 90 km shimoli-sharqda joylashgan)
Yirik shaharlari	Bobil,Ekbatana,Suza,Persepolis
Til(lar)i	Qadimgi Fors, Oromiy, Bobil
Dini	Zardushtiylik, Mitraizm, Bobil dini
Pul birligi	doriy, siglos (sikla)
Maydoni	M.A. 500-yilda 5,500,000 km2;
Aholisi	M.A. 500-yilda 17 milliondan 35 milliongacha
Boshqaruv shakli	monarxiya
Podsho, yoki Podshohlar Podshohi
- mil.avv 559-mil.avv 529	Buyuk Kir

Ahamoniylar davlati — qadimgi dunyoning eng yirik davlatlaridan biri (miloddan avvalgi 558-330). Ahamoniylar davlati hududi Eronni va Hind daryosidan Egey va Oʻrta dengizgacha boʻlgan oraliqdagi Osiyo mamlakatlarini, shuningdek, Misr, Liviya va Bolqon yarim orolning bir qismini bosib olish natijasida tashkil topgan.

Tarixi

Buyuk Kir Yahudiylarni Bobilda tutqunlikdan ozod qilmoqda (Bibliya miniaturasi)

Ahamoniylar davlatiga qadimgi fors podshohlari xonadoni — ahamoniylar vakili Kir II asos solgan. Miloddan avvalgi 558-yil Kir II fors qabilalari ittifoqiga rahbar boʻlib, 553-yil midiyaliklar hukmronligiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtargan. Forslar 550-yil gʻalaba qozonganlar va Midiyani egallab, keyingi uch yil mobaynida sobiq Midiya davlati tarkibiga kirgan mamlakatlarni bosib olganlar, 546-yil esa Lidiya va Kichik Osiyodagi yunon shaharlarini zabt etganlar. 545-539-yillar oraligʻida Kichik Osiyoning katta qismi, 538-yilda Bobil, 525-yilda Misr, 519-512-yillar oraligʻida Egey dengizidagi orollar, Frakiya, Makedoniya va Hindistonning shimoli-gʻarbiy qismi boʻysundirilgan. Ahamoniylar davlati Doro I davrida shakllangan murakkab byurokratik tizim orqali boshqarilgan. Doroning maʼmuriy-pul islohotlari bosib olingan mamlakatlar ustidan boshqaruv va nazoratni yanada takomillashtirdi: davlat 20 ta harbiy-maʼmuriy satrapiya (okrug)larga boʻlinib, ularning tepasida maxsus amaldorlar (satraplar) turgan. Ular fors podshosiga ulkan miqdorda soliqlar (pul va natura holda) toʻlashgan. Doro I davrida yagona tanga pul birligi — 8,4 g oltin ogʻirligidagi doriq joriy qilingan. Sikl (1/20 doriq) mayda kumush tanga vazifasini oʻtagan. Ahamoniylar davlati etnik tarkibi va ijtimoiy ukladi boʻyicha turli-tuman boʻlgan. Uning tarkibiga Kichik Osiyo, Bobil, Finikiya va Misr kirib, ularning qishloq xoʻjaligi va hunarmandchiligida qullar mehnatidan keng foydalanilgan. Iqtisodiy jihatdan shunday rivojlangan mamlakatlar qatorida forslar saltanati tarkibiga Frakiya va Makedoniya kabi viloyatlar, shuningdek, urugʻchilik tuzumining yemirilishi bosqichida turgan koʻchmanchi arab va skif qabilalari ham kirgan. Fors maʼmuriyati zabt etilgan mamlakatlarda eski mahalliy qonunlar, urf-odatlar, dinlar, pul tizimi, oʻlchov-ogʻirlik tizimi, yozuv va tillarni saqlab qolgan. Mahalliy tillar qatorida Ahamoniylar davlatining rasmiy idora tili boʻlgan oromiy tili ham keng tarqalgan. Eronda qadimgi fors va oromiy tilidan tashqari maʼmuriy ehtiyojlar uchun elam tilidan ham keng foydalanishgan. Forslar koʻpgina finikiy va yunon shaharlariga muxtoriyat berib, ayrim mamlakatlarda (masalan, Kilikiya, Sugʻdiyona va boshqalar) mahalliy shohlar va hokimlar sulolasini saqlab qolganlar, ibodatxonalarni soliq va toʻlovlardan ozod etganlar. Persepol bilan bir qatorda ahamoniylar Bobil, Suza va Ekbatanani poytaxt qilishgan. Ahamoniylar davlati madaniyati va sanʼati Eron madaniy anʼanalarini Yunoniston, Ossuriya, Misr va boshqa mamlakatlar anʼanalari bilan chogʻishtirmasidan iborat boʻlgan. Forslarning oʻzi saltanatda mumtoz mavqega ega edilar. Ular soliqlar va majburiy ishlardan ozod etilganlar. Fors zodagonlari eng muhim harbiy va fuqarolik lavozimlarini egallashgan. Fors shohlari, ularning qon-qarindoshlari, satraplar va amaldorlar Eron, Kichik Osiyo, Bobil, Misr va boshqa mamlakatlarda qullar mehnatiga asoslangan katta xoʻjaliklarga ega boʻlishgan. Ahamoniylar davlati barqaror iqtisodiy asosga ega boʻlmagani tufayli beqaror harbiy-maʼmuriy birlashma edi, u faqatgina qurol kuchi yordami bilangina turli xalqlarni davlat tarkibida tutib turishga asoslangandi. Ahamoniylarning harbiy qudrati zaiflashishi bilan ularning davlati parchalanib keta boshlagan. Misr, Bobil, Midiya, Kichik Osiyo va boshqa mamlakatlarda koʻplab qoʻzgʻolonlar koʻtarilgan (mas, 522-yilda Midiyada Gaumata qoʻzgʻoloni va Margʻiyonadagi qoʻzgʻolon, 500-493 yillarda kichik osiyolik yunonlar qoʻzgʻoloni, 405-yil Misrdagi qoʻzgʻolon). Miloddan avvalgi 5-asr oxiridan boshlab satraplar muntazam suratda oʻzaro urush olib borganlar, baʼzan esa hatto podshohning oʻziga ham qarshi qurol koʻtarganlar. 500-449 yillardagi yunon-fors urushlari davridayoq fors qoʻshinining jangovarlik qobiliyati anchagina yoʻqotilgan. Miloddan avvalgi 330-yil Aleksandr Makedonskiy qoʻshini zarbalari ostida Ahamoniylar davlati qulagan. Turon xalqlarining Ahamoniylar davlatiga qarshi olib borgan kurashlari haqida: qarang Toʻmaris, Shiroq, Margʻiyona qoʻzgʻoloni.

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil