Ahmoq sichqon haqidagi ertak
"Ahmoq sichqon haqidagi ertak" — Samuil Marshakning 1923-yilda yozilgan sheʼri.
Syujeti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ona sichqon oʻgʻlini uxlatmoqchi boʻladi, lekin kichik sichqon quloq solmas edi. Onasidan ovozi yoqimliroq boʻlgan boshqa birov unga alla aytishni talab qiladi. Ona sichqon navbat bilan unga boshqa enagalarni olib keladi: oʻrdak, qurbaqa, ot, choʻchqa, tovuq, choʻrtan baliq, lekin sichqon ularning barchasini ovozini yoqtirmaydi. Oxir charchagan ona sichqon mushukni olib keladi, uning ovozi nihoyat sichqonchani xursand qiladi. Ammo mushuk ketganidan keyin ona sichqonchani topa olmaydi.
Ertakning davomi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Sichqoncha[1] bilan nima sodir boʻlganiga qaramay, ertakning oxiri cheksizlikdan iborat. Shuning uchun 1955-yilda Samuil Marshak ertakning „Aqlli sichqoncha haqida ertak“ nomli davomini yozdi. Bu ertakda mushukning allasi bilan uxlab qolgan sichqonchaning keyingi sarguzashtlari haqida hikoya qilinadi[2].
Yaratilish tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1923-yilning yozida Samuil Marshakning toʻngʻich oʻgʻli, olti yoshli Immanuil shoshilinch davolanishga muhtoj edi. Yevpatoriyadagi sanatoriy bilan kelishuvga erishildi, ammo bolani kurortga olib borish va yashash uchun katta miqdorda pul kerak edi. Oilada kerakli miqdor yoʻq edi. Samuil Yakovlevich bolalar ertakini sheʼr bilan yozish uchun shartnoma tuzdi va uni bir kechada yozdi. „Ahmoq sichqon haqidagi ertak“ sheʼrini yozish Samuil Marshakning oʻgʻlining hayotini saqlab qoldi.
Nashrlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ertak birinchi marta 1923-yilda „Moviy qush“ nashriyoti tomonidan Vladimir Konashevichning rasmlari bilan nashr etilgan.
Ikkinchi nashri 1925-yilda „Raduga“ nashriyotida chop etilgan. Ushbu nashrda xoʻroz kavi bilan almashtirildi, qahramonlarning paydo boʻlish ketma-ketligi oʻzgartirildi va ritmik ketma-ketlik yaxshilandi.
Beshinchi nashri 1930-yilda nashr etilgan. Ushbu nashrda, ehtimol, uning narxini pasaytirish uchun, qurbaqa va kavi chiqarib tashlandi.
Oltinchi nashri 1934-yilda „Detgiz“ nashriyotida chop etilgan. Ushbu nashrda kavi va qurbaqa qaytarildi.
Ikkinchidan oltinchi nashrga qadar ertak Vladimir Lebedev tomonidan turli xil rasmlar bilan chiqdi.
Illyustratsiyalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]1935-yilda „Bolalar adabiyoti“ jurnalining 3-sonida nashr etilgan Yakov Meksinning oʻsha paytda mavjud boʻlgan rasmlarni taqqoslagan hukmiga koʻra, Lebedevning rasmlari kichik oʻlchamlari, original tuzilishi va keskinlik yoʻqligi tufayli „Ahmoq sichqoncha haqidagi ertak“ ni tasvirlash uchun Konashevichdan koʻra koʻproq mos edi. Ikkinchisi tasvirlangan sahna koʻrinishlari, tafsilotlarning koʻpligi chizmalarni miniatyuralashtirishga va oʻlchovning buzilishiga olib keldi. Lebedev esa sichqonchaning portretlari, boshqa enaga va u taklif qilgan taomlar bilan cheklandi[3].
Tanqid va sharhlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Yakov Meksinning soʻzlariga koʻra, Samuil Marshakning „Ahmoq sichqoncha haqidagi ertak“ murakkab ijodiy jarayonning natijasi boʻlgan aniq ritmik, dumaloq uygʻun asardir. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar uchun moʻljallangan ushbu ertakning syujeti boshlangʻich va izchil, konstruktsiyasi nosimmetrik, oxiri bir maʼnoda mantiqiydir. Har bir epizod uchta toʻrtlikdan iborat boʻlib, ularning baʼzi satrlari takrorlanadi, boshqalari esa ertak qahramonlarining qisqacha tavsifini beradi. Shu bilan birga, oraliq qahramonlar toʻplami, ularning paydo boʻlish ketma-ketligi syujet uchun muhim emas, chunki ertakning maʼnosi shundaki, injiq bola unga yaxshilik tilaganlarni yoqtirmaydi, lekin oʻzini oʻzi yaxshi koʻrsatganlarni yoqtiradi. Shu bilan birga, bunday ezgu niyatli enagalar tasvirining badiiy amalga oshirilishi, ertak shakli va mazmunining bir-biridan ajralmasligi muallifning yuksak mahorati va talabchanligini ko‘rsatadi. Dastlabki beshta qayta nashrlar davomida oraliq qahramonlar almashtirildi, qayta tartibga solindi, olib tashlandi va qaytarildi, almashtirildi. Bu bilan ertakning sifat koʻrsatkichlari yaxshilandi[3].
Evgeniy Neyolovning soʻzlariga koʻra, bolalikdan hammaga maʼlum boʻlgan „Ahmoq sichqoncha ertagi“ eng sodda deb nom qozonganiga qaramay, aslida uning badiiy tuzilishi juda murakkab. U o‘zining ko‘ringan soddaligi va shaffofligi bilan tadqiqotchilarni qurolsizlantiradi, taʼrif va oqilona talqinga qarshi chiqadi, sheʼrning ajralmas lirik „o‘zagi“ni faqat hissiyot bilan his qilish mumkin[2]. Uning nafaqat bevosita, balki potentsial mazmuni ham polisemantikdir[2]. Kichkina sichqonchaning ahmoqligi va itoatsizligi uning oʻlimiga olib kelganligi haqidagi ertakning umumiy talqini oqlanadi. Albatta, Marshak sheʼrdagi pedagogik muammoni hal qildi. Lekin u badiiy muammoni ham hal qildi[2]. Ertakda zerikarli uy farovonligi va xavfli oʻyinlar hamda sarguzashtlarning quvnoq dunyosiga qarama-qarshiliklar koʻrsatiladi. Ertak finalining ochiqligi umuman fojiali yakunni anglatmagan[2]. Sichqonchaning haqiqiy taqdiri 1955-yilda Marshak tomonidan „Yunost“ jurnalining 2-sonida chop etilgan „Aqlli sichqoncha haqidagi ertak“ da ochib berilgan[2].
Samuil Marshakning „Ahmoq sichqoncha haqidagi ertagi“ning tili nihoyatda ohangdor. Unda bolalarga notoʻgʻri xatti-harakatlarning tushunarli misollari koʻrsatiladi, ularning mumkin boʻlgan oqibatlari haqida gapiriladi. Ertak oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan va yozilgan paytdan boshlab koʻp yillar davomida kitobxonlar tomonidan sevilib oʻqiladi.
Ekrandagi koʻrinishlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- 1940 yil — „Ahmoq sichqon haqidagi ertak“ animatsion multfilmi, „Lenfilm“ studiyasi, rejissyor Mixail Tsexanovskiy.
- 1981-yil — qoʻgʻirchoq multfilmi „Bemaʼni sichqoncha ertak“, „Soyuzmultfilm“ kinostudiyasi, rejissyor Irina Sobinova-Kassil.