Aksay (Rostov viloyati)
 | Bu maqolaga boshqa birorta sahifadan
ishorat yoʻq. (avgust 2024) |
Aksay Акса́й | |
|---|---|
| shahar | |
 | |
.png) Bayroq .png) Gerb | |
| 47°16′0″N 39°52′0″E / 47.26667°N 39.86667°E | |
| Mamlakat | Rossiya |
| Viloyat | Rostov |
| Tuman | Aksay tumani |
| Shahar okrugi | Aksay |
| Hukumat | |
| • Mer | Aleksandr Mixaylovich Agrizkov |
| Asos solingan | 1570 |
| Avvalgi nomlari | Oksay stanitsasi |
| Qachondan beri shahar | 1957 |
| Maydon | 675 km2 (261 kv mi) |
| Aholisi (2019) |
45 158 kishi[1] |
| Zichligi | 664,12 kishi/km2 |
| Etnoxoronim | aksaylik |
| Telefon kodi | 86350 |
.svg)
Aksay – Rossiyaning Rostov viloyatidagi Aksay shahar posyolkasi va Aksay tumanining maʼmuriy markazi.
Aholisi – 45 158 kishi[2] (2019).
Shimoliy Kavkaz temir yoʻlining Aksay temir yoʻl stantsiyasi mavjud[3].
Geografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Geografik joylashuvi
Shahar, Rossiya tekisligining janubi-sharqida, Rostov viloyatining janubi-gʻarbiy qismida , Don daryosining burmasining tik oʻng qirgʻogʻida, Aksay tarmogʻining qoʻshilish joyida joylashgan. Aksay Rostov-Donga eng yaqin shaharlardan biri boʻlib, uning markazidan 12 km sharqda joylashgan (bu shaharlarning pochta boʻlimlari orasidagi masofada faqat Bataysk shahri yaqin). Ikki shaharning kvartallari orasidagi masofa toʻgʻri chiziqda 1 kilometrdan kam yoki avtomobil yoʻlida taxminan 1,5 kilometr chiqadi.
- Vaqt zonasi
Aksay, butun Rostov viloyati kabi, MSC vaqt zonasida (Moskva vaqti) joylashgan. Amaldagi vaqtning UTC dan oʻzgarishi +3:00 soatni tashkil qiladi
- Iqlimi
Iqlimi moʻtadil kontinental. Qish yumshoq; yanvarning oʻrtacha harorati −4,4 °C . Yoz issiq, uzoq, quyoshli ob-havoning ustunligi bilan; iyul oyining oʻrtacha harorati +22.9 °C. Yiliga 600 mm yogʻingarchilik tushadi[4].
- Oʻrtacha yillik harorat: +9,7 °C
- Mutlaq minimal havo harorati : −31,9 °C
- Mutlaq maksimal havo harorati: +39,8 °C
- Shamolning oʻrtacha yillik tezligi : 2,4 m/s
- Havoning oʻrtacha yillik namligi : 72%
- Oʻrtacha sovuqsiz davr: 6 oy
- Qor qoplamining oʻrtacha davomiyligi: 10-20 kun
- Iliq mavsumining davomiyligi: 6 oy
Aholisi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Aksay shahar posyolkasining bosh rejasiga muvofiq[5], istiqbolli aholi soni 2023-yilga kelib 55,2 ming kishi, 2033-yilga kelib esa 85,2 ming kishiga yetishi kutilmoqda.
Iqtisodiyoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Aksay va Aksay tumani iqtisodiyoti koʻp qirrali tuzilishga ega. Korxonalar aylanmasining qariyb 60 foizi isteʼmol bozoriga, qariyb 15 foizi sanoatga, qariyb 15 foizi qurilishga, qolgan qismi transport va aloqa, qishloq xoʻjaligi va boshqalarga toʻgʻri keladi[6].
Sanoat ishlab chiqarishi tarkibida 80% dan ortigʻi ishlab chiqarish tarmoqlariga toʻgʻri keladi, 60 %dan kamrogʻi oʻz navbatida rezina va plastmassa buyumlar ishlab chiqarishga toʻgʻri keladi. Ushbu mahsulotlar guruhiga kiritilgan kolbasa va sosiska qutilarining eng yirik ishlab chiqaruvchisi Atlantis-Pak hisoblanadi.
Ishlab chiqarish korxonalari aylanmasining 15% ga yaqini mashinasozlik va metallga ishlov berish korxonalari hissasiga toʻgʻri keladi. Ular qishloq xoʻjaligi uchun ehtiyot qismlar ishlab chiqaruvchi „Aksaikardandetal“, „Agrotrade“ kompaniyalaridir.
Ishlab chiqarish tarmoqlari aylanmasining qariyb 10 foizi boshqa metall boʻlmagan mineral mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar („Aksay gʻisht zavodi“, „AksayStroyProm“, "Aksay shisha zavodi "[7]) hissasiga toʻgʻri keladi.
Aksay shahri sanoati turli xil mulkchilik shaklidagi 12 korxona, qurilish industriyasida turar-joy va noturar binolar, quduqlar, yoʻllarni taʼmirlash, gaz quvurlarini qurish va boshqalar bilan shugʻullanadigan 15 ta qurilish tashkiloti mavjud.
Transporti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Avtomobil transporti
[tahrir | manbasini tahrirlash]M-4 „Don“ federal avtomagistrali Aksay shahri hududidan oʻtadi: Moskva – Voronej – Rostov-na-Donu – Krasnodar – Novorossiysk, shuningdek, mintaqaviy va mahalliy ahamiyatga ega avtomobil yoʻllari ham shahar hududidan oʻtgan.
Jamoat transporti kichik va oʻrta sigʻimli avtobuslar bilan ifodalanadi. Tuman ichidagi yoʻnalishlar reyestriga muvofiq, Aksay tumanida „Kvarta-1“ va „Aksay-Avto“ korxonalari tomonidan xizmat koʻrsatadigan 18 ta avtobus yoʻnalishi mavjud.
Aksay shahri avtobusda viloyat markazi Rostov-Don shahri (Rostov-na-Donuning turli joylarida dastlabki qoʻnish toʻxtash joyi va Aksayning turli joylarida yakuniy toʻxtash joyi boʻlgan 8 ta yoʻnalish mavjud), shuningdek, Aksay tumanining barcha aholi punktlari bilan. Aksay shaharchasidagi jamoat transporti yoʻnalishlarining uzunligi 18,06 kmni tashkil etadi
Temir yoʻl transporti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shimoliy Kavkaz temir yoʻli Rostov viloyatining Aksay temir yoʻl stansiyasi shaharda joylashgan. Stansiya Rostov-Glavniy – Lixaya – Moskva ikki yoʻlli elektrlashtirilgan temir yoʻl liniyasida joylashgan.
Aksay stantsiyasida uzoq masofali yoʻlovchi poyezdlarining toʻxtash joyi yoʻq.
Shahar atrofidagi poyezdlar Rostov- Glavniy – Lixaya, Rostov-Glavniy – Kuteynikovo, Rostov-Glavniy – Ust-Donetskaya yoʻnalishlari boʻylab harakatlanadigan Aksay stansiyasida toʻxtash joylariga ega.
Aksay shahrida „Steklozavod“ va „Berdanosovka“ toʻxtash maydonchalari ham mavjud.
Suv transporti
[tahrir | manbasini tahrirlash]Aksay shahri Don daryosida uchta toʻxtash joyi mavjud (hozirda ular faol emas).
Aksay daryosining chap qirgʻogʻida „Midel“ SSRZ OAJning kema taʼmirlash zavodi, shuningdek, „Don-Kassens kemasozlik zavodi“ MChJ kemasozlik korxonasi joylashgan boʻlib, u yerda „daryo-dengiz“ aralash navigatsiya kemalarini taʼmirlash va qurish amalga oshiriladi.
Bank ishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Aksay tumanida: Rossiya Sberbanki „Center-Invest“ OAJ, „Rossiya qishloq xoʻjaligi banki“ OAJ kabi bir qator banklarning filiallari ochilgan. Bundan tashqari, shaharda ushbu moliya tashkilotlarining bankomatlari ishlaydi.
Ijtimoiy soha
[tahrir | manbasini tahrirlash]Meditsina
[tahrir | manbasini tahrirlash]Aksay tumanida quyidagi sogʻliqni saqlash muassasalari mavjud:
- Aksay tumani markaziy tuman kasalxonasi[8], oʻz tarkibida 435 oʻrinli 9 ta ixtisoslashtirilgan boʻlimga moʻljallangan kasalxona, smenada 500 kishi qabul qilinadigan kattalar ambulatoriyasi, smenada 250 ta tashrifga moʻljallangan bolalar poliklinikasi, travma markazi, tez yordam boʻlimi.
- Aksay tumani „Stomatologiya poliklinikasi“.
Taʼlimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Aksay shahridagi oʻrta umumiy taʼlim beshta muassasa bilan ifodalanadi: 1, 2, 4-sonli oʻrta maktab, 3-sonli gimnaziya va 1-sonli litsey[9].
Shahardagi maktabgacha taʼlimni 1-sonli „Luchik“, 2-sonli „Buratinio“, 3-sonli „Solnishko“, 4-sonli „Kalinka“, 5-sonli „Juravlik“, 6-sonli „Teremok“, 11-sonli „Krasnaya shapochka“, 13-sonli „Skazka“, 22-sonli „Romashka“, 35-sonli „Rucheyek“, 37-sonli „Zvezdochka“ kabib 11 ta bolalar bogʻchalari olib boradi.
- Qoʻshimcha taʼlim
- MBU DOD Aksay tumani „1-son bolalar va oʻsmirlar sport maktabi“
- MBU DOD Aksay tumani „Yunost“ bolalar va oʻsmirlar sport maktabi
- MBU DO kasbga yoʻnaltirish va talabalarning (yoshlarning) kasbiy oʻzini oʻzi belgilashini qoʻllab-quvvatlash markazi
- Aksay tumanidagi MBU DO bolalar va yoshlar ijodiyoti markazi
- Aka-uka Samurgashevlar yunon-rum kurash zali
- Aksay sport saroyi
Madaniyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]- MBUK Aksay tumani „Fakel“ tuman madaniyat uyi.
- MBUK Aksay tumani „M. Sholoxov“ nomidagi aholi punktlararo markaziy kutubxonasi.
- MBU DO Aksay tumani „Aksaydagi bolalar sanʼat maktabi“.
- MBUK „Yoshlar“ klubi
Taniqli shaxslari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Nikolay Dmitriyevich Gulayev (1918—1985) – qiruvchi uchuvchi, ikki marta Sovet Ittifoqi Qahramoni, Ulugʻ Vatan urushi yillarida urib tushirilgan samolyotlar soni boʻyicha Sovet askarlarining uchinchisi, aviatsiya general-polkovnigi.
- Viktor Vladimirovich Kupovets – 1983-yil velosport boʻyicha jahon chempioni, SSSRda xizmat koʻrsatgan sport ustasi.
- Aleksey Petrovich Padalkin (1893—1975) – Buyuk Don armiyasining leytenanti, Birinchi Jahon urushi va Oqlar harakati qahramoni, Don diplomati va razvedkachisi.
- Filipp Yakovlyevich Rubaxo (1923—1943) – Sovet Ittifoqi Qahramoni, Qora dengiz flotining Novorossiysk harbiy-dengiz bazasining alohida dengiz piyodalari batalonining mergani.
- Aleksandr Leonidovich Sergeyev (1945—2013) – rus sinologi, Xitoy tarixi va madaniyati boʻyicha koʻplab ilmiy ishlar muallifi.
Diqqatga sazovor joylari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- XVIII asrning bojxona posti. Muzey majmuasida bojxonachilar hayotiga oid eksponatlar, qurol-yarogʻ namunalari, xaritalar, eski qoʻlyozmalar mavjud.
- Tunnellar, Sovet va Rossiya harbiy texnikasi bilan „Muxina Balka“ ekologik majmuasi hududidagi „N. D. Gulayev nomidagi harbiy-tarixiy majmua“ (1998). Yerr osti inshooti Shimoliy Kavkaz okrugining qoʻmondonlik punktidir.
- „XIXasr pochta stansiyasi“ muzeyi. Bu yerda Griboyedov, M.Yu. Lermontov, Rayevskiy, A. S. Pushkin, L. N. Tolstoy, Chaykovskiy, Rozeni va boshqalar boʻlishshgan.
- Ulugʻ Vatan urushida halok boʻlgan askarlarning xotirasiga bagʻishlangan „Pereprava“ yodgorlik majmuasi.
- Kobyakyova aholi punktidan topilgan sarma, kuman, tatar va ruslar qishloqlari qoldiqlari[10].
- Aksay harbiy tarix muzeyi. Muzeyda XX asr boshidagi harbiy texnika: raketalar, avtomobillar, toʻplar, samolyotlar, tanklar, harbiy qayiqlar va boshqalar mavjud.
- Aksay qal’asi. XVIII asrning bojxona posti boʻlgan qal’a harbiy istehkom meʼmorchiligi yodgorligi boʻlib, Aksay harbiy tarix muzeyi tarkibiga kiradi. 1763-yildagi sopol qal’a Dmitriy Rostovning Rostov qal’asi tarkibiga kirgan.
- Xudo oʻgʻlining onasi „Odegetriya“ ikonasi sharafiga maʼbad (XIX asr).
- Meʼmor M. tomonidan ishlab chiqilgan ampir uslubidagi Uspen cherkovi (1825). Meʼmor M. A. Ambrosimova.
- XX asr oʻrtalaridagi harbiy tarix muzeyi „Suvorov uyi“. Muzey tarkibiga madaniyat arboblarining bu yerda boʻlgani bilan bogʻliq yettita bino kiradi. Aleksandr Vasilyevich Suvorov 1783—1784-yillar qishini shu yerda oʻtkazdi.
- Don daryosi tekisligidagi „Zolotiye gorki“ qoʻriqxonasi.
- Ikki bora Sovet Ittifoqi Qahramoni N. D. Gulayeva byisti – mintaqaviy ahamiyatga ega yodgorlik.
- Aksay zindonlari.
-
Ochiq havodagi harbiy texnika koʻrgazmasi -
Aksay chorrahasidagi yodgorlik -
V. I. Lenin haykali
.jpg)
Qoʻshimcha maʼlumotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]2018-yil 9-avgust kuni Aksay shahrini aylanib oʻtuvchi yoʻl qurilishiga tayyorgarlik jarayonida olib borilgan qazishmalar paytida, taxminan miloddan avvalgi 4-mingyilliklarga oid asl tosh inshootlar, yer osti katakomba xonalari, idishlar, koʻchmanchilarning sodiq hamrohi – ot timsoli, yuqori ijtimoiy mavqega ega boʻlgan odamlarning dafn etilishini koʻrsatishi mumkin boʻlgan mis qurollar shular jumlasidandir[11].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Главная::Федеральная служба государственной статистики“. www.gks.ru. 2010-yil 3-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 6-avgust.
- ↑ „Главная::Федеральная служба государственной статистики“. www.gks.ru. 2010-yil 3-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 6-avgust.
- ↑ Bolshaya Rossiyskaya ensiklopediya: V 30 t. / Predsedatel nauch.-red. soveta Yu. S. Osipov. Otv. red S. L. Kraves. T. 1. A – Anketirovanie. – M.: Bolshaya Rossiyskaya ensiklopediya, 2005. – 766 s.: il.: kart.
- ↑ „Архив данных о погоде в Ростове-на-Дону“. 2007-yil 14-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 25-fevral.
- ↑ „Администрация Аксайского городского поселения Ростовская область | Glavnaya“. gorod-aksay.ru. 2017-yil 16-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 8-dekabr.
- ↑ „Администрация Аксайского района“. aksayland.ru. 2017-yil 10-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 9-dekabr.
- ↑ „Аксайский стекольный завод: история“. 2018-yil 12-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 11-iyun.
- ↑ „МБУЗ ЦРБ Аксайского района“. www.crb-aksay.ru. 2017-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 7-dekabr.
- ↑ „Управление образования Администрации Аксайского района“. aksayobr.ru. 2017-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 7-dekabr.
- ↑ „Достопримечательности Аксая“. Openarium.ru. 2017-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 9-dekabr.
- ↑ „Захоронение IV тысячелетия до н.э. обнаружили в Ростовской области“ (ru). ТАСС. 2018-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 10-avgust.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- „Аксай“, Города России: энциклопедия, 50000 экз, М.: Большая Российская энциклопедия, 1994 — 15-bet. ISBN 5-85270-026-6.
- Aksayskaya stanitsa // Bolshaya sovetskaya ensiklopediya : v 66 t. (65 t. i 1 dop.) / gl. red. O. Yu. Shmidt. – M. : Sovetskaya ensiklopediya, 1926—1947.