Kontent qismiga oʻtish

Alparslan Türkeş

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Alparslan Turkeshdan yoʻnaltirildi)

Alparslan Türkeş (asl ismi: Ali Arslan; 1917-yil 25-noyabr, Nikosiya – 1997-yil 4-aprel, Anqara) ― turk siyosatchisi. Harbiy faoliyati davrida 27-May davlat toʻntarishida faol ishtirok etgan. Harbiy xizmatdan soʻng Bosh vazir oʻrinbosari, Milliy Harakat partiyasining (Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi) asoschisi va birinchi raisi sifatida faoliyat yuritdi.

Türkeş 1963-yilda millatchi doiralarni birlashtirish maqsadida „Turk Tinchlik va Yuksalish Jamiyati“ ga asos soldi. Uning siyosat olamiga kirib kelishi 1965-yilda Respublika dehqon millati partiyasiga (CKMP) qoʻshilish orqali boshlanib, shu yilning oʻzidayoq partiya rahbari etib saylandi. U ilk bor 1965-yil Turkiyadagi umumiy saylovlarda CKMPning Anqara deputati sifatida parlamentga kirdi. Türkeş 1966-yilgi Turkiya prezidentlik saylovlarida ham oʻz nomzodini qoʻydi, ammo saylanmadi. 1975-yildan keyin Milliyetçi Cephe deb nomlangan koalitsiya hukumatlarida bosh vazir oʻrinbosar boʻlib ishladi.

Biografiyasi

Alparslan Türkeş tugʻilgan uy

Alparslan Türkeş 1917-yil 25-noyabrida Tuzlalik Ahmet Hamdi Bey va Fatma Zehra Hanım oilasida dunyoga keldi. Uning asl ismi Ali Arslan boʻlib[1], shuningdek, baʼzi manbalarda Husayn Feyzulloh deb keltirilgan[2]. Bobosi Qayserining Pinarboshi tumanidagi Koʻshkerli qishlogʻidan boʻlib, yer masalasi tufayli 1860-yillarda Sulton Abdülaziz tomonidan Kiprga surgun qilingan[3]. Otasi Ahmet Hamdi Bey Famagusta yaqinidagi Tuzla shahridan, onasi Fatma Zehra Xonim esa Larnaka shahridan edi[4]. Biroq Hrant Dink Türkeş asli arman ekanligini va uning Kiprlik musulmon er-xotin tomonidan asrab olingan sivaslik bir yetim bola ekanligi haqida aytib oʻtgan[5].

Bugungi kunda Alparslan Türkeş tugʻilib, oʻsgan uy TİKA tomonidan restavratsiya qilindi va 2019- yilda uy muzeyga aylantirildi. Uy Lusignan uyiga tutashgan boʻlib, bugungi kunda muzey sifatida aholiga xizmat koʻrsatib kelmoqda.

Harbiy faoliyati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1933-yilda Türkeş oilasi bilan Nikosiyani tark etib, Limassoldan joʻnab ketayotgan Italiya bayrogʻi ostidagi „Vena“ kemasida Istanbulga keldi[6][7]. Xuddi shu yili Lefkoşada tugʻilgan Izmit deputati Huseyin Sirri Belliogʻluning maslahati bilan u Kuleli harbiy litseyiga vaqtincha oʻqishga kirdi va uning asosiy roʻyxati Turkiya Respublikasi fuqaroligini qabul qilganida amalga oshirildi. 1936-yilda Kuleli harbiy oʻrta maktabini, 1938-yilda Harbiy akademiyani tamomlagan. 1939-yilda otishma maktabiga piyoda qoʻshinlar ikkinchi leytenanti unvoni bilan oʻqishga kirib, uni leytenant unvoni bilan tugatgan (P.938-348). [8] Oʻsha yili Qarsga tayinlanib, Isparta shahriga joʻnab, xizmat joyini qarslik doʻsti bilan qoldirib ketadi. [9] Bu yerda 1939 yil 5 sentyabrda Refik Yurtseverning opasining qizi Muzaffer Xonim bilan unashtirildi va 1940 yil 14 yanvarda turmushga chiqdi. Ispartada bir yil qolgach, Gallipolidagi 58-divizionga joʻnatiladi. 5-piyoda polki Rota qoʻmondoni etib tayinlangan va Balıkesir, Bandırma, Edincik, Erdek va Marmara orolida xizmat qilgan.

Irqchilik-turanizm ishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1944-yilda Nihal Atsizga qarshi boshlangan, 23 kishining hibsga olinishi bilan davom etgan va irqchilik-Turanchilik ishiga aylangan jarayonda Turkesh Erdekda birinchi leytenant sifatida xizmat qilayotganda, yozilgan maktublardan keyin hibsga olindi. Turkesh tomonidan Atsizning uyida tintuv olib borilganida, qoʻlga olinib, Istanbuldagi Tophanedagi markaziy qoʻmondonlik qamoqxonasiga joʻnatildi. [10] 1944-yil 29-oktabrda boʻlib oʻtgan birinchi sud majlisida u " Men turk millatchisiman, lekin daʼvo qilinganidek irqchi emasman " deb oqlanishini soʻradi. [11]

Ish 1945 yil 29 martda yakunlandi va Turkesh 9 oy 10 kunlik qamoq jazosiga hukm qilindi; Biroq Oliy Harbiy sud ishning 2-sonli harbiy sudda koʻrib chiqilishiga qaror qilganidan soʻng, „ 1-sonli harbiy holat sudi xolisligini yoʻqotdi“ deya qoʻyib yuborilgan. [12] Birinchi qaror Harbiy apellyatsiya sudi tomonidan bekor qilindi, sud jarayoni 1946 yil 26 avgustda qayta boshlandi va 1947 yil 31 martda eʼlon qilingan qaror bilan sud „irqchilik konstitutsiyaviy jinoyat tarkibiga kirmaydi“ deb qaror qildi va barcha sudlanuvchilarni oqladi. hol. [10]

AQShdagi taʼlimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oqlanganidan keyin armiyaga qaytgan Turkesh 1948 yilda AQShga oʻqish uchun yuboriladigan ofitserlar uchun imtihonda qatnashdi va imtihondan oʻtgan 16 kishidan biri boʻldi. [13] Dastlab Kanzas shtatidagi Amerika Harbiy Akademiyasida, keyin Jorjiya shtatidagi Amerika Piyodalar maktabida ikki yil davomida „partizan urushi“ taʼlimi olgan Turkesh, bu davr haqida gapirdi va „ Amerikaliklar shunday faxrlanishdiki . Ikkinchi jahon urushi gʻoliblari va Sovetlar bizni Marshall rejasi doirasida qabul qilishdi.“ "Ular bizni . [13]

Uning Turkiyaga qaytishi va AQShdagi vazifasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

AQSHda taʼlimni tamomlaganidan soʻng Turkiyaga qaytgan Turkesh, Chanqiri Partizan maktabiga kapitan unvoniga loyiq koʻriladi va u yerda ikki yarim yil „partizan instruktori“ boʻlib xizmat qildi. [14] Harbiy Akademiya sinovlarini muvaffaqiyatli topshirgach, Istanbulga boradi va mazkur maktabni mayor unvoni bilan tamomlaydi. (94-sinf, 39-darajali).

1955-yilda u chet tili imtihondan oʻtgach, Pentagonda faoliyatini boshladi. U AQShning poytaxti Vashingtondagi NATO Doimiy Qoʻmitasida Turkiya Bosh shtab vakili delegatsiyasida xizmat qildi va 1958-yilgacha AQShda qoldi. [14]

Shu bilan bir qatorda u xalqaro iqtisod sohasini ham oʻrgangan.[manba kerak][ iqtibos keltirish kerak ] 1959-yilda u Germaniyadagi Atom va Yadro maktabiga yuboriladi va u yerni tamomlaganidan soʻng polkovnik darajasiga koʻtariladi va Quruqlik kuchlari qoʻmondonligining NATO boʻlimi boshqaruvchisi darajasiga koʻtariladi.[manba kerak]

27 may davlat toʻntarishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1960-yil 27-mayda Demokratik partiya hukumatiga qarshi harbiy toʻntarishdan oldin Turkesh 1958-yilda polkovnik unvoni bilan faoliyat yuritgan.Elazigʻdagi boʻlinmasidan Anqaraga tayinlangan [15], polkovnik Talat Aydemirning taklifi bilan. u Milliy Birlik Qoʻmitasiga (MBK) olib ketildi va toʻntarishni tashkil qilgan. U loyihani rejalashtiradigan va amalga oshiradigan 38 kishilik MBK vakillari safida edi.

Oʻzining bayonotiga koʻra, u 27-maydagi davlat toʻntarishining amaldagi rahbaridir. Turkesh, toʻntarish bilan bogʻliq bayonotida, „27-may inqilobining amaldagi rahbari hisoblanaman, general boʻlmasam-da, amalda rahbar edim deb bayonot bergan. [16] [17]

1960-yil 27-may kuni ertalab radioda davlat toʻntarishi deklaratsiyasini oʻqib eshittirgan va shundan soʻng uning ismi tez-tez quloqqa chalina boshlagan edi. Toʻntarishdan keyin tashkil etilgan harbiy boshqaruvda Bosh vazirlik maslahatchisi lavozimida faoliyat yuritgan.


Turkesh Hindistonda surgunda boʻlganida Milliy birlik qoʻmitasi raisi Jemal Gurselga “Milli yoʻl" jurnalida chop etilgan maktub yoʻllab, sudlangan Adnan Menderes va uning doʻstlarini qatl qilishning toʻgʻri qaror emasligi haqida yozadi

Taxminan 25 oydan soʻng, 1963-yil 23-fevralda u Komotinidan uyiga qaytganida, u „millatchi jamoa“ tomonidan kutib olindi.

Siyosiy martabasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Goʻkhan Evliyaogʻluning Adolat partiyasiga aʼzo boʻlish taklifini rad etgan Turkesh, millatchi doiralarni birlashtirish maqsadida 1963-yilning may oyida Tinchlik va yuksalish uyushmasini tashkil qilishi haqida xabar berdi. Uyushma dasturi keyinchalik Respublika dehqon xalq partiyasi dasturi uchun asos boʻlib xizmat qildi.

Ammo Talat Aydemirning ikkinchi davlat toʻntarishiga urinishi tufayli bu uyushma tashkil etilmadi. [18] Turkesh bu jarayonda ;Davlat toʻntarishiga tayyorgarlik koʻrayotgan, Talat Aydemir – Fethi Gurjan ikkisi bilan bogʻlandi ammo,Talat Aydemir bilan kelisha olmagan. Shundan soʻng u davlat toʻntarishi haqida hukumatga xabar berdi. Uning oʻzi ham davlat toʻntarishiga urinish ayblovi ostida hibsga olingan va 3,5 oy qamoq muddatini oʻtagan Biroq u hukumatga davlat toʻntarishini eʼlon qilgani uchun oqlangan ozod qilingan. [18]

oʻlim

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Alparslan Turkesh 1997-yil 4-aprelda yurak xuruji oqibatida Anqarada vafot etdi. Uning qabri Anqaraning Beshtepe shahrida joylashgan.

Oila

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tokatda Tokat Ülkü Ocaklari tomonidan qurilgan Alparslan Turkesh yodgorlik favvorasi.
Etimesgutdagi Alparslan Turkesh bogʻi.

Alparslan Turkesh 1940-yilda Ispartalik Muzaffer Xonim bilan turmush qurdi. 1974-yilda Muzaffer Xonim vafotigacha davom etgan bu nikohlaridan er-xotinning Ayzit, Umay, Selcen, [n 1] Sevenbige (Çağri) [n 2] va Yildirim Tugʻrul [n 3] ismli besh farzand dunyoga kelgan

Xotinining vafotidan ikki yil oʻtib, 1976-yilda Seval Xanim bilan 2- bor oila quradi. Turkeshning bu turmushidan Ayyuce [n 4] va Ahmet Kutalmish [n 5] ismli ikki farzandi dunyoga keladi.

Asarlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Turkesh oʻzining siyosiy va tarixiy qarashlarini oʻz ichiga olgan kitoblar yozgan,

 

  1. ↑ XXIII. Dönem Bursa milletvekili Hamza Hamit Homriş ile evlidir.
  2. ↑ Çağrı Saraç Türkeş
  3. ↑ XIII., XXIV., XXV. ve XXVI. Dönem Ankara milletvekili ve 63. Türkiye Hükûmeti, 64. Türkiye Hükûmeti ve 65. Türkiye Hükûmeti Başbakan Yardımcısı
  4. ↑ XXVIII. Dönem Adana milletvekili
  5. ↑ XXIV. Dönem İstanbul milletvekili
  1. ↑ „Türk Dünyasının Bilge Lideri Türk Milliyetçiliğinin Kurcusu Başbuğ Alparslan Türkeş'in Hayatı“. mhp.org.tr. Milliyetçi Hareket Partisi. 29 haziran 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5 eylül 2017.
  2. ↑ Muradoğlu, Abdullah. „İlk adı Hüseyin Feyzullah“. Yeni Şafak (14 ağustos 2003). 7 nisan 2024da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7 nisan 2024.
  3. ↑ „Arşivlenmiş kopya“. 19 haziran 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30 haziran 2020.
  4. ↑ Tekin, Arslan. Alparslan Türkeş ve Liderlik. Bilgeoğuz, 2009 — 71-bet. ISBN 6055965801. 
  5. ↑ Göçek, Fatma Müge. The Denial of Violence: Ottoman Past, Turkish Present, and Collective Violence against the Armenians, 1789-2009. Oxford: Oxford University Press, 2015, p. 598, note 71.
  6. ↑ Hulûsi Turgut, Şahinlerin Dansı, ABC, İstanbul, 1995, s.3-14.
  7. ↑ Arslan Tekin, Son Başbuğ, Elips Kitap, Ankara, Haziran 2005, s.77-80.
  8. ↑ Kenan Evren (Top.938-50) ile sınıf arkadaşıdır. Fakat tanışıklığı yoktu. Turgut, a.e.g, s.23.
  9. ↑ Antikomünizm, Ülkücü Hareket, Türkeş: Türkiye ve Soğuk Savaş. İstanbul: Yordam Kitap, 2019 — 21-bet. ISBN 978-605-172-320-4. 
  10. ↑ 10,0 10,1 Yaşlı, a.g.e. s. 26.
  11. ↑ Yaşlı, a.g.e. s. 27.
  12. ↑ Yaşlı, a.g.e. s. 29.
  13. ↑ 13,0 13,1 Yaşlı, a.g.e. s. 30.
  14. ↑ 14,0 14,1 Yaşlı, a.g.e. s. 31.
  15. ↑ Yaşlı, a.g.e. s. 136.
  16. ↑ ALPARSLAN TÜRKEŞ BAŞBUĞ. Bilge Oğuz, 2020. ISBN 9786052019948. Qaraldi: 20 eylül 2020. 
  17. ↑ „Milliyetçilik Nereye-5: Türk-İslam sentezi Yeşil Kuşak taktiğiydi“. Türkeş, yapılan 27 Mayıs 1960 darbesine ilişkin de şunları söylemişti: “27 Mayıs ihtilalinin fiilen lideri benim. General olmamama rağmen fiilen liderliğini ben yaptım. General olsaydım, herhalde bir disiplin, sağlam bir disiplin kurmuş olacaktım örgüt içinde. Örgüt, hiçbir zaman disiplinli bir örgüt olmadı. Bundan dolayı da birçok aksaklık meydana geldi.”. Cumhuriyet (20 eylül 2020). 2 ekim 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 20 eylül 2020.
  18. ↑ 18,0 18,1 Yaşlı, a.g.e. s. 151. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Alparslan_Türkeş&oldid=4350023" dan olindi