Archytas

Archytas
Tavalludi	M.A. 435 - 410; Tarentum, Magna Graecia
Vafoti	M.A. 347 (80–81)
Koʻrsatgan taʼsirlari	Menaechmus, Eudoxus of Cnidus
Olgan taʼsirlari	Philolaus

Archytas (grekcha: Ἀρχύτας; M. A. 428-347) – qadimgi yunon faylasufi, matematik, astronom, davlat arbobi va strategi. U Pifagor maktabining olimi va matematik mexanikaning taniqli asoschisi va Aflotunning yaxshi doʻsti boʻlgan.

Pifagorchi sifatida Archytas geometriya emas, balki arifmetika (logistika) qoniqarli isbotlar uchun asos boʻladi, deb hisoblardi^[1] va antik davrda olamning cheksizligi haqidagi eng mashhur dalilni ishlab chiqdi^[2].

Hayoti[tahrir | manbasini tahrirlash]

Arxitas Magna Graecianing bir qismi boʻlgan yunon shahri Tarentumda tugʻilgan va Hestiaeusning oʻgʻli edi. Taxminlarga koʻra, u Philolaus tomonidan oʻrgatilgan va Yevdoks Knidlik va Yevdoksning shogirdi Menaxmga matematikadan dars bergan^[2].

Siyosiy va harbiy jihatdan Archytas oʻz avlodida Tarentumda hukmron shaxs boʻlgan koʻrinadi, uni yarim asr oldin Afinadagi Perikl bilan solishtirish mumkin^[3]. Tarentinlar uni yetti yil ketma-ket strategos („general“) etib sayladilar, bu qadam ularni ketma-ket tayinlashlarga qarshi oʻz qoidalarini buzishga majbur qildi. Archytas janubiy Italiya qoʻshinlariga qarshi Tarentin tarixida general sifatida yangilmas deb tanilgan^[4].

Oʻzining davlat faoliyatida Archytas nufuzli obroʻga ega edi. Anʼanaga koʻra Aflotunga tegishli boʻlgan Yettinchi maktubda Archytas Sirakuzalik Dionisiy II bilan boʻlgan qiyinchiliklar paytida Aflotunni qutqarishga harakat qilgani taʼkidlanadi^[5]. Baʼzi olimlar, Archytas Aflotunning faylasuf shohi uchun bir namuna boʻlgan „Respublika“ va boshqa asarlarida ifodalangan siyosiy falsafasiga taʼsir qilgan deb taʼkidlaydilar^[2].

Faoliyati[tahrir | manbasini tahrirlash]

Aytishlaricha, Archytas arifmetika (logistika), geometriya, astronomiya va garmonika fanlari haqida soʻzlagan birinchi qadimgi yunonlik boʻlib, keyinchalik bu fanlar oʻrta asr kvadriviumiga aylangan^[6]^[7]. U fanlarda juda koʻp asarlar yozgan deb taxmin qilinadi, lekin faqat toʻrtta haqiqiy qismlari maʼlum^[8].

Evtosiyning taʼkidlashicha, Archytas birinchi boʻlib kubni ikki barobarga oshirish masalasini (Delian muammosi deb ataladi) mohir geometrik konstruksiya bilan hal qilgan^[9]^[10]. Bundan oldin, Gippokrat bu muammoni kub ildizlarini ajratib olishga teng boʻlgan ikkita oʻrtacha proportsionallikni topishgacha qisqartirgan edi. Archytasning namoyishi kattaliklar orasidagi ikkita proportsionalni qurish uchun harakatlanuvchi raqamlar tomonidan hosil qilingan chiziqlardan foydalanadi va Diogen Laertiusning soʻzlariga koʻra, mexanik harakatlar geometriyaga birinchi boʻlib kirgan.

Manbalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

↑ Morris Kline, Mathematical Thought from Ancient to Modern Times Oxford University Press, 1972 p. 49
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Huffman, Carl (2020), „Archytas“, in Zalta, Edward N. (muh.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2020-nashr), Metaphysics Research Lab, Stanford University, qaraldi: 2023-10-28
↑ Despotopoulos, Constantin (2004-11-01). "Archytas' Logismos and Logistika" (en). Philosophical Inquiry 26 (3): 1–9. doi:10.5840/philinquiry200426311. https://www.pdcnet.org/pdc/bvdb.nsf/purchase?openform&fp=philinquiry&id=philinquiry_2004_0026_0003_0001_0009.
↑ Johnson, M. R. „Sources for the Philosophy of Archytas“ (en). philarchive.org (2008). Qaraldi: 2023-yil 30-oktyabr.
↑ Lloyd, G. E. R. (1990). "Plato and Archytas in the "Seventh Letter"". Phronesis 35 (2): 159–174. doi:10.1163/156852890X00097. ISSN 0031-8868. https://www.jstor.org/stable/4182355.
↑ Furner, J. (2021). "Classification of the scieces in Greco-Roman antiquity". Knowledge Organization 48 (7–8): 499–534. doi:10.5771/0943-7444-7-8-499. https://www.isko.org/cyclo/greco-roman.
↑ Zhmud, L.. The Origin of the History of Science in Classical Antiquity (en). Walter de Gruyter, 2008 — 62–63 bet. ISBN 978-3-11-019432-6.
↑ Horky, P.S.. Pythagoras Redivivus: Studies on the texts attributed to Pythagoras and the Pythagoreans. Academia, 2021.
↑ Menn, S.. The Frontiers of Ancient Science: Essays in honor of Heinrich von Staden, 2015 — 407–436 bet.
↑ Masià, R. (2016). "A new reading of Archytas' doubling of the cube and its implications" (en). Archive for History of Exact Sciences 70 (2): 175–204. doi:10.1007/s00407-015-0165-9. ISSN 1432-0657.

Tashqi havolalar[tahrir | manbasini tahrirlash]

O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., „Archytas“, MacTutor History of Mathematics archive, St Andrews universiteti.
Pseudo-Aristotle, Mechanica – Grek matni va inglizcha tarjimasi
Complete fragments (Greek–Spanish bilingual edition)
Fragments and Life of Archytas

[1] Morris Kline, Mathematical Thought from Ancient to Modern Times Oxford University Press, 1972 p. 49

[:0-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Huffman, Carl (2020), „Archytas“, in Zalta, Edward N. (muh.), The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2020-nashr), Metaphysics Research Lab, Stanford University, qaraldi: 2023-10-28

[3] Despotopoulos, Constantin (2004-11-01). "Archytas' Logismos and Logistika" (en). Philosophical Inquiry 26 (3): 1–9. doi:10.5840/philinquiry200426311. https://www.pdcnet.org/pdc/bvdb.nsf/purchase?openform&fp=philinquiry&id=philinquiry_2004_0026_0003_0001_0009.

[4] Johnson, M. R. „Sources for the Philosophy of Archytas“ (en). philarchive.org (2008). Qaraldi: 2023-yil 30-oktyabr.

[5] Lloyd, G. E. R. (1990). "Plato and Archytas in the "Seventh Letter"". Phronesis 35 (2): 159–174. doi:10.1163/156852890X00097. ISSN 0031-8868. https://www.jstor.org/stable/4182355.

[6] Furner, J. (2021). "Classification of the scieces in Greco-Roman antiquity". Knowledge Organization 48 (7–8): 499–534. doi:10.5771/0943-7444-7-8-499. https://www.isko.org/cyclo/greco-roman.

[7] Zhmud, L.. The Origin of the History of Science in Classical Antiquity (en). Walter de Gruyter, 2008 — 62–63 bet. ISBN 978-3-11-019432-6.

[8] Horky, P.S.. Pythagoras Redivivus: Studies on the texts attributed to Pythagoras and the Pythagoreans. Academia, 2021.

[9] Menn, S.. The Frontiers of Ancient Science: Essays in honor of Heinrich von Staden, 2015 — 407–436 bet.

[10] Masià, R. (2016). "A new reading of Archytas' doubling of the cube and its implications" (en). Archive for History of Exact Sciences 70 (2): 175–204. doi:10.1007/s00407-015-0165-9. ISSN 1432-0657.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]