Arman-tatar qirgʻini (1905-1906)

1905-1906-yillarda arman-tatar qirgʻini — 1905-yilgi inqilob paytida Kavkazortida armanlar va ozarbayjonlar (ular oʻsha paytda Rossiyada Kavkazorti tatarlari deb nomlangan^[1]) oʻrtasidagi qonli toʻqnashuvlar. Eng shiddatli toʻqnashuvlar Bokuda fevral va avgust oylarida va 1905-yil may oyida Naxichevanda sodir boʻlgan. Amerikalik turkolog-ozarbayjon olimi Tadeus Sventoxovskiyning soʻzlariga koʻra, 1905-yilgi toʻqnashuvlar paytida 158 ga yaqin Ozarbayjon va 128 ta Armaniston aholi punktlari vayron qilingan va turli taxminlarga koʻra 3 mingdan 10 minggacha odam oʻlgan^[2].

Bu voqea ozarbayjonlar va armanlar oʻrtasidagi birinchi yirik mojaro hisoblanadi.

Kavkazorti xristian armanlari va musulmonlari din rahbarlarining qon toʻkilishini toʻxtatish uchun birgalikdagi urinishlariga qaramay, podshohlik hokimiyati tartibni tiklash uchun hech narsa qilmagan^[3].

1905-yildagi arman-tatar qirgʻinining mavzusi ozarbayjon dramaturgi Jaʼfar Jabbarlining „1905-yilda“ pyesasida va birinchi ozarbayjon ovozli badiiy filmi „Boku xalqi“da (1938) yoritilgan.

Naxichevan tumanidagi vayron qilingan cherkov

Bokuda

Van Der Livning soʻzlariga koʻra, 1905-yil fevral oyining boshlarida armanlar tomonidan tatar maktab oʻquvchisi va doʻkonchisini oʻldirishi munosabati bilan toʻqnashuvlar boshlangan. Bokudagi toʻrt kunlik jang davomida 126 tatar va 218 arman oʻldirildi. Dasnabedian yoki Walker kabi boshqa manbalar tatarlar mojaroni boshlagan deb daʼvo qiladilar, bu esa arman jamoatchiligiga keskin javob berish uchun asos yaratgan va Bokudagi tatarlar 1905-yil fevralda koʻplab qurolsiz armanlarni oʻldirgan. Shuningdek Walker tatarlar qilgan ishlari uchun jazo olmaganliklarini ham taʼkidlaydi^[4].

Boku Statistika byurosi va Sankt-Peterburgda berilgan bayonotlarga koʻra, 205 arman oʻldirilgan, ular tarkibida 7 ayol, 20 bola va 13 qariya va 121 yarador bor edi. 111 ta tatarlar oʻldirilgan, 128 tasi yaralangan^[5].

Naxichevan va Shushada

Bokudagi toʻqnashuvlardan soʻng, Naxichevan tumanidagi musulmon jamoalari Forsdan qurol-yarogʻ partiyalarini olib oʻtishni boshlaganlar. Aprel oyiga kelib, okrugda armanlarni oʻldirish xavotirga soladigan darajada avj oldi va armanistonliklar oʻzlarini himoya qilish uchun Rossiya hukumatiga murojaat qildilar^[6].

May oyidagi Naxichevandagi qirgʻindan keyin armanlar jasadlari

25-may kuni oldindan tuzilgan reja asosida qurollangan tatar guruhlari tuman poytaxti Naxichevan shahridagi bozor hududiga hujum qilib, arman ishbilarmonlarini talon-toroj qilib, yoqib yuborishdi va ular yoʻlda uchragan armanlarni oʻldirishdi. Taxminan 50 arman oʻldirilgan va doʻkon egalarining bir qismi doʻkonlarida tiriklayin yoqib yuborilgan. Xuddi shu kuni qishloqdan kelgan Tatar qishloq aholisi oʻzlarining arman qoʻshnilariga hujum qilishni boshlaganlar. Villari rasmiy xabarlarga asoslanib, jami 52 ta arman yoki aralash arman-tatar aholisi boʻlgan qishloqlardan 47 tasiga hujum qilingan va 19 tasi butunlay vayron qilingan va ularning aholisi oʻz qishlogʻini tashlab ketgan. Oʻlganlarning umumiy soni, shu jumladan Naxichevan shahrida boʻlganlar soni 239 kishini tashkil qildi. Keyinchalik, qasos olish uchun armanlar Tartar qishlogʻiga hujum qilib, 36 kishini oʻldirdilar^[7].

Shushadagi vaziyatga kelsak, Tomas de Vaalning soʻzlariga koʻra, oʻldirilganlar va yaradorlar soni 300 ga yaqinni tashkil etgan, ulardan uchdan ikki qismi tatar edi, chunki armanlar yaxshi oʻq otishgan va shuningdek, mavqeining ustunligidan foydalanishgan^[8].

Ganjada

Manbalar

↑ Энциклопедия «Народы России» Издательство «Большая Российская энциклопедия» Москва 1994. статья азербайджанцы стр. 79
↑ Tadeusz Swietochowski. Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press, 1995. ISBN 0-231-07068-3, 9780231070683. p. 40.
↑ Mark Malkasian. «Gha-Ra-Bagh»: The Emergence of the National Democratic Movement in Armenia. Wayne State University Press, 1996, p.14.
↑ Svante E. Cornell. Small nations and great powers. page 55
↑ Saint-Peterburg Vedomosti, 25-may 1905-yil
↑ Villari, Luigi. Fire and Sword in the Caucasus. London: T. F. Unwin, 1906 ISBN 0-7007-1624-6 p. 270.
↑ Villari, Luigi. Fire and Sword in the Caucasus. London: T. F. Unwin, 1906 ISBN 0-7007-1624-6 p. 270-274.
↑ de Waal, Thomas. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press, 2003 — 190-bet. ISBN 978-0-8147-1945-9.

[1] Энциклопедия «Народы России» Издательство «Большая Российская энциклопедия» Москва 1994. статья азербайджанцы стр. 79

[2] Tadeusz Swietochowski. Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. Columbia University Press, 1995. ISBN 0-231-07068-3, 9780231070683. p. 40.

[3] Mark Malkasian. «Gha-Ra-Bagh»: The Emergence of the National Democratic Movement in Armenia. Wayne State University Press, 1996, p.14.

[svante-4] Svante E. Cornell. Small nations and great powers. page 55

[5] Saint-Peterburg Vedomosti, 25-may 1905-yil

[6] Villari, Luigi. Fire and Sword in the Caucasus. London: T. F. Unwin, 1906 ISBN 0-7007-1624-6 p. 270.

[7] Villari, Luigi. Fire and Sword in the Caucasus. London: T. F. Unwin, 1906 ISBN 0-7007-1624-6 p. 270-274.

[8] Waal, Thomas. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press, 2003 — 190-bet. ISBN 978-0-8147-1945-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]