Armaniston-Kipr munosabatlari
Armaniston-Kipr munosabatlari doimo yaqin va yaxshi munosabatlarga ega hisoblanadi. Kipr Armaniston genotsidini tan olish, iqtisodiy barqarorlik va Togʻli Qorabogʻ mojarosini hal qilish uchun kurashda Armaniston tarafdori boʻlib kelgan. Armaniston 1974-yilda Turkiya bosqinidan keyin birlashgan Kipr tarafdori va Kipr mojarosining tinch yoʻl bilan hal qilinishini qoʻllab-quvvatlab kelmoqda.
Bugungi kunda Armaniston va Kipr oʻrtasidagi munosabatlar savdo, harbiy, razvedka xizmatlari, tashqi siyosat va madaniyat sohalarida, xizmat koʻrsatish, turizm sohalarida hamkorlikni oʻz ichiga oladi[1].
Zamonaviy munosabatlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Armaniston mustaqillikka erishgandan keyin
[tahrir | manbasini tahrirlash]Togʻli Qorabogʻ urushi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Armaniston va qoʻshni Ozarbayjon oʻrtasidagi millatlararo toʻqnashuvlar Ozarbayjondagi Togʻli Qorabogʻ parlamenti 1988-yil 20-fevralda mintaqani Armaniston bilan birlashtirishga ovoz berganidan koʻp oʻtmay boshlangan. 1980-yillarning oxirida tarqalgan Qorabogʻni Armaniston bilan birlashtirish haqidagi arman talabi nisbatan tinch yoʻl bilan boshlandi; biroq, Sovet Ittifoqi parchalanib ketgach, nizo asta-sekin Togʻli Qorabogʻdagi etnik guruhlar oʻrtasidagi shiddatli mojaroga aylanib bordi, har ikki tomonda etnik tozalashga olib keldi. 2011-yil yanvar oyida Kipr va Armaniston oʻrtasidagi qoʻshma deklaratsiyada Kipr Respublikasining Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomi tamoyillari asosidagi muzokaralar yoʻli bilan YeXHT Minsk guruhi jarayoni doirasida Togʻli Qorabogʻ mojarosini hal qilish boʻyicha Armanistonning konstruktiv saʼy-harakatlarini qoʻllab-quvvatlashi qayd etdi. Oʻz navbatida, Armaniston Prezidenti Kiprning Qorabogʻ masalasi boʻyicha muvozanatli pozitsiyasi uchun Yevropa Ittifoqi aʼzosi sifatidagi pozitsiyasini olqishlab, Togʻli Qorabogʻning yakuniy maqomining qonuniy majburiy erkin ifoda etilishi nuqtai nazaridan belgilanishiga eʼtibor qaratdi[2].
Arman genotsidining tan olinishi
[tahrir | manbasini tahrirlash].jpg)
Kipr 1965-yil 25-yanvarda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi yigʻilishida tashqi ishlar vaziri Spiros Kiprianou bu masalani birinchi marta koʻtarganida, Arman genotsidini tan olgan birinchi davlatlardan biri boʻldi[3].
Kipr, shuningdek, 1975-yil 24-aprelda armanlar genotsidini rasman tan olgan birinchi Yevropa davlati (dunyoda Urugvaydan keyin ikkinchi) boʻldi. Keyinchalik, 24-aprel Kiprda armanlar genotsidini milliy xotirlash kuni deb eʼlon qilindi.
1965-yildan boshlab, Kipr hukumati amaldorlari har yili arman genotsidini xotirlash marosimlarida qatnasha boshlaganidan beri, Kipr siyosiy rahbarlari koʻpincha Arman genotsidini xotirlash marosimlarida asosiy maʼruzachilar boʻlib kelishmoqda. Soʻnggi yillarda, odatda, Nikosiyaning markazidan boshlanib, Strovolosdagi Muqaddas Xudoning Ona cherkovida tugaydigan marsh boʻlib oʻtadi, u yerda arman genotsidi sharafiga yodgorlik oldida xotira tadbiri oʻtkaziladi[4].
Arman genotsidining yodgorliklari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Dunyoda Arman genotsidini tan olgan ikkinchi davlat sifatida Kipr qurbonlar uchun genotsid uchun ikkita yodgorlik qurdi. Yodgorliklardan biri Kipr poytaxti Nikosiya shahrida, ikkinchisi esa Larnakada shaharlarida joylashgan.
Ramil Safarovning ozod etilishiga Kiprning javobi
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kipr tashqi ishlar vaziri Erato Kozaku-Markullis oʻz bayonotida shunday dedi: „Biz prezidentning afv etilishi va Safarovning ozod etilishidan keyingi harakatlar va bu jirkanch jinoyatni ulugʻlash harakatlari natijasida yetkazilgan zarardan chuqur afsusdamiz hamda uning oqibatlaridan juda xavotirdamiz“[5]. Ramil Safarov ozod etilganidan keyin Kiprning barcha shaharlarida zudlik bilan norozilik namoyishlari boshlandi, ularning eng kattasi Nikosiyada Vengriya elchixonasi yaqinida boʻlib oʻtdi. Kipr matbuoti Ramil Safarovning ozod etilishida Vengriya hukumatining roli haqida salbiy fikr bildirib oʻtdi.
Taʼlim sohasidagi hamkorlik
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kiprning Larnaka, Limassol va Nikosiya shaharlarida arman boshlangʻich maktablari va Nikosiyada gimnaziya mavjud. Melkonyan taʼlim instituti kipr armanlarining eng mashhur qoʻshma taʼlim muassasasidir. 1926-yilda tashkil etilgan Melkonian instituti butun dunyodan arman talabalari uchun ochiq edi va keng qamrovli oʻrta maktab dasturini taklif qildi. Arman tilidan tashqari barcha fanlar ingliz va chet tillarida, jumladan yunon, fransuz, arab, fors, rus va bolgar tillarida oʻqitildi. Kipr radioeshittirish korporatsiyasining arman tilidagi kundalik soatlik radio dasturi keng intervyular, yangiliklar, madaniy reportajlar va musiqalarni oʻz ichiga oladi. Orolda ikki oylik arman gazetalari tashkil etilgan: „Artsankank“ (1995) va „Azad Tsayn“ (2003), milliy va xalqaro yangiliklarni, asosan arman tilida, baʼzi ruknlari yunon va ingliz tillarida nashr etib kelinmoqda.
Iqtisodiy hamkorlik
[tahrir | manbasini tahrirlash]Ikki mamlakat oʻrtasidagi savdo va sarmoyani yanada ragʻbatlantirish uchun har yili Kipr arman biznes forumlari Nikosiya yoki Yerevanda oʻtkaziladi. Arman kompaniyalari Kipr kompaniyalari bilan hamkorlikda Yevropa Ittifoqi va Yaqin Sharq bozorlariga yanada samarali kengayishlari mumkin boʻladi. Bu hamkorlik oʻzaro boʻlishi mumkin va kerak, chunki Armaniston Kipr ish dunyosi uchun Kavkaz mamlakatlariga kirish yoʻli boʻlib xizmat qiladi[6].
Madaniy hamkorlik
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kipr arman hamjamiyati Kipr hukumatidan saxiy mablagʻ oladi, bu kontsertlar, raqs tomoshalari, sanʼat va fotosuratlar koʻrgazmalari va adabiy tadbirlarni tashkil etishga imkon beradi. Kiprdagi Armaniston Prelaturasi har yili oʻtkaziladigan kuzgi kitob koʻrgazmasi kabi madaniy tadbirlar uchun oʻz binolarida (Utijyan zali) joy ajratdi.
Insonparvarlik yordami
[tahrir | manbasini tahrirlash]1988-yil dekabr oyida Armanistonda sodir boʻlgan zilziladan keyin Kipr Respublikasi birinchilardan boʻlib jabr koʻrgan Araniston davlatiga dori-darmonlar, shifokorlar va moliyaviy yordam koʻrinishida yordam yubordi.
Armanistonning Yevropa Ittifoqiga qoʻshilishi.
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kipr Armanistonning Yevropa Ittifoqiga imkon qadar tezroq qoʻshilishini ochiq qoʻllab-quvvatlaydi. Yevropa Ittifoqining Armaniston bilan munosabatlariga ishora qilib, Prezident Demetris Kristofyas Nikosiya yaqin kelajakda Armanistonning toʻlaqonli aʼzo nomzod maqomiga ishora qilib, ushbu munosabatlarni yanada mustahkamlashni faol qoʻllab-quvvatlashda davom etishiga vaʼda berdi. Uning soʻzlariga koʻra, Kipr Armanistonning Yevropa Ittifoqidagi eng kuchli tarafdori va doʻsti hisoblanadi[7].
Armaniston va Kipr savdo iqtisodiy salohiyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kipr savdo salohiyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]2020-yilda Kiprdan eksport qilinadigan tovarlarning asosiy yoʻnalishlari[8]:
Gretsiya 8,43% (264 mln. AQSh dollari),
Buyuk Britaniya 6,5% (203 mln. AQSh dollari),
Marshall orollari 5,67% (178 million AQSh dollari),
Niderlandiya 5,35% (167 mln. AQSh dollari),
Fransiya ulushi 4,19% (131 mln. AQSh dollari),
Livan 3,19% (100 million AQSH dollari),
Xitoy 3,17% (99 mln. AQSh dollari),
AQSh 2,82% (88 million AQSH dollari),
Germaniya 2,29% (71 million AQSH dollari).
2020-yilda Kiprdan eksport tarkibi:
30% (967 million dollar): 89 — Kemalar, qayiqlar va suzuvchi inshootlar.
15,7% (495 mln. AQSh dollari): 27 — mineral yoqilgʻi, neft va ularni distillash mahsulotlari; bitumli moddalar; mineral mumlar.
13,7% (432 mln. dollar): 30 — farmatsevtika.
9,88% (310 mln. AQSh dollari): 04 — Sut mahsulotlari; qush tuxumlari; tabiiy asal; boshqa joyda koʻrsatilmagan yoki kiritilmagan hayvonlardan olingan oziq-ovqat mahsulotlari.
3,76% (118 mln. AQSH dollari): 85 — Elektr texnika va jihozlar, ularning qismlari; Ovoz yozish va takrorlash apparatlari, televizion tasvirlar va tovushlarni yozish va takrorlash uchun apparatlar, ularning qismlari va aksessuarlari.
3,28% (103 mln. AQSH dollari): 84 — Yadro reaktorlari, qozonxonalar, uskunalar va mexanik qurilmalar; ularning qismlari.
2,57% (80 million AQSh dollari): 99 — Turlari boʻyicha koʻrsatilmagan tovarlar.
1,38% (43 million AQSh dollari): 07 — Sabzavotlar va baʼzi isteʼmol qilinadigan ildizlar va ildiz mevalari.
35% (42 million AQSh dollari): 29 — Organik kimyoviy moddalar.
1,24% (38 million AQSh dollari): 22 — Alkogolli va alkogolsiz ichimliklar va sirka.
Armaniston iqtisodiy salohiyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]Armaniston yalpi ichki mahsulot tarkibida[9]: qishloq xoʻjaligi — 31,1%,
sanoat — 21,8%,
savdo — 8,7 %,
qurilish — 8,5%,
transport — 5,1%,
boshqa sohalar — 24,9%.
Sanoatning yetakchi tarmoqlari quyidagilar hisoblanadi: mashinasozlik va metallga ishlov berish, kimyo va neft-kimyo, rangli metallurgiya, qurilish materiallari ishlab chiqarish (jumladan, perlit, ohaktosh, granit va marmar konlari asosidagi), oziq-ovqat, yengil sanoat.
Qishloq xoʻjaligi yerlari yer fondining 44% ga yaqinini egallaydi. Asosiy ekinlari sabzavot, sabzavot, kartoshka, bugʻdoy, uzum, meva, efir moylari, tamaki, qand lavlagi. Chorvachilik sut va goʻshtli chorvachilikka ixtisoslashgan, togʻli hududlarda qoʻy boqiladi.
Armaniston iqtisodiyoti tabiiy va iqtisodiy-geografik sharoitlari va sanoat ixtisoslashuvi bilan farq qiluvchi 5 ta iqtisodiy rayonni ajratib turadi.
Ararat (elektr energetika, mashinasozlik, kimyo sanoati, qurilish materiallari ishlab chiqarish, qishloq xoʻjaligi),
Shirak (toʻqimachilik sanoati, mashinasozlik; chorvachilik),
Pridebed (mis sanoati, kimyo sanoati; qishloq xoʻjaligi, mashinasozlik),
Sevan-Agstevskiy (elektr energetika, chorvachilik, don va tamaki),
Syunik (konchilik, qishloq xoʻjaligi, gidroenergetika va mashinasozlik).
Armanistonning asosiy sanoat markazi Yerevan, keyin Gyumri va Vanadzor.
Armaniston davlatining eng yaqin savdo aloqalar boʻyicha hamkori quyidagilar sanaladi.
Eksportda — Belgiya, Rossiya, Eron Islom Respublikasi, Amerika Qoʻshma Shtatlari, Turkmaniston, Gruziya mamlakatlari hisoblanadi.
Importda esa — Rossiya, Amerika Qoʻshma Shtatlari, Buyuk Britaniya, Eron Islom Respublikasi, Turkiya va Belgiya mamlakatlari hisoblanandi.
Umuman olganda ikkala mamlakat oʻzaro savdo aloqalari nisbatan faol emas, faqatgina diniy, siyosiy va uzoq tarix jihatdan juda yaqin aloqalarga ega davlatlar hisoblanadi.
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „ARMENIAN PRESIDENT - CYPRUS VISIT“. HR NET (2011-yil 1-yanvar). 2020-yil 17-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 17-iyul.
- ↑ „Armenia-Cyprus relations raise to new level“. News.am (2011-yil 18-yanvar). 2021-yil 11-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 22-iyul.
- ↑ „Forty Years After A Milestone - Vartkes Sinanian“ (2012-yil 1-aprel). 2013-yil 2-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 20-aprel.
- ↑ „Cypriot Parliament Leader Calls for Armenian Genocide Recognition“ (2012-yil 1-noyabr). 2011-yil 14-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 1-noyabr.
- ↑ „Cyprus FM deplores release of Ramil Safarov“ (2012-yil 15-sentyabr). 2012-yil 17-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 15-sentyabr.
- ↑ „Armenian Cypriot Business Forum“. Cyprus News Agency. 2022-yil 21-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-iyun.
- ↑ „Архивированная копия“. 2013-yil 14-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 17-iyul.
- ↑ Kipr | Import i Eksport | Ves mir | Vse tovari | Stoimost (doll. SShA). 22-iyul 2022-yil
- ↑ Ekonomika Armenii — istoriya i osnovnie napravleniya razvitiya ekonomiki Armenii. 22-iyul 2022-yil