Asir Idrisiylar Amirligi
Asir Idrisiylar Amirligi (arab. الإمارة الإدريسية)
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
.svg) | |||||||||||||
 | |||||||||||||
| Poytaxt | Sabya (1918-yilgacha), Abxa | ||||||||||||
| Rasmiy til(lar) | arabcha | ||||||||||||
| Hukumat | Teokratik Monarxiya | ||||||||||||
• Amir |
Muhammad ibn Ali | ||||||||||||
• Tashkil Topgan |
1907-yildan | ||||||||||||
• Tugatilgan |
1930-yil 20-noyabrgacha | ||||||||||||
| Maydon | |||||||||||||
• Butun |
35 ming km2 | ||||||||||||
| Aholi | |||||||||||||
• Roʻyxat |
750 ming kishi atrofida | ||||||||||||
| |||||||||||||
Asir Idrisiylar Amirligi (arab. الإمارة الإدريسية) — 1907—1930 Saudiya Arabistonining hozirgi Asir maʼmuriy okrugi, shuningdek, bir qator boshqa viloyatlar hududida mavjud boʻlgan davlat. Amirlikning poytaxti Sabya shahri edi. 1923-yilda amir Muhammad ibn Ali al-Idrisiy vafotigacha Asir siyosiy mustaqilligini saqlab qoldi.
Joylashgan hududi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Amirlik Saudiyaning zamonaviy maʼmuriy hududlari – Asir va Jizan hududlarini, shuningdek, Makka viloyatining janubiy qismini va hozirgi Yamanning Xodeyda viloyatini qamrab olgan.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Asir amirligi 1906-yilda Ahmad ibn Idris avlodidan boʻlgan Muhammad ibn Ali al-Idrisiy tomonidan Usmoniylar imperiyasi tarkibida tashkil etilgan.
20-asr boshlariga kelib, Asir mintaqasida anarxiya hukmronlik qildi. Rasmiy jihatdan Asir Yaman viloyatining (Usmoniylar imperiyasi) sanjagi edi, lekin aslida faqat port shaharlari turklar nazorati ostida, ichki hududlar esa qabila boshliqlari tomonidan boshqarilgan. Sohilboʻyi mintaqasida turklar va mahalliy aholi oʻrtasidagi etnik-konfessional mojaro sabab turklarga qarshi kayfiyatlar avj oldi. Muhammad bobosi taʼlimotini targʻib qila boshladi va odamlarni islom dini talablariga qatʼiy rioya qilib yashashga daʼvat etdi. 1908-yil 24-dekabrda u oʻzini imom deb eʼlon qildi, shundan soʻng bir qancha qabilalar uni oʻzlarining diniy yetakchisi sifatida tan olishdi.
1909-yilning kuzida Muhammad Usmoniylarni ag‘darish yo‘lida ilk qadamlarni tashladi. Idrisiylar qoʻshinlari Ez-Zaydiya va El-Luxayoni qoʻlga kiritib, Asir togʻi qabilalarining bir qismi Muhammad tarafga oʻtgandan soʻng, turklar Muhammad bilan sulh tuzishga qaror qilishdi. Muhammad va general Hasan Said posho Jizonda uchrashib, shartnoma tuzdilar, unga ko‘ra Al-Idrisiy Asir mintaqasida turk qaymogʻami bo‘ldi, bu esa uni Asirning yarim mustaqil hukmdoriga aylantirib, turk hukmronligini tan oldi.
1910-yilning oxirlarida al-Idrisiy qoʻzgʻoloni shariat mahkamasi boʻyicha nizo tufayli yangi kuch bilan avj oldi. Oktyabr-noyabr oylarida otryadlar Togʻli Asirda Abxani egallab oldilar. Shundan so‘ng turklar Makka sharifi Husaynga murojaat qilishga majbur bo‘ldilar. Hijoz qoʻshini Asirga bostirib kirdi va 1911-yil iyuniga kelib qoʻzgʻolonni bostirdi.
1915-yilga kelib al-Idrisiy Adandagi ingliz maʼmuriyati bilan aloqa oʻrnatdi. Ushbu aloqalarning natijasi Idrisiylar tomonidan Farasan orollarining, keyinchalik Shimoliy Tihoma va El-Luxayaning bir qismini bosib olish edi. Ko‘p o‘tmay arab qo‘zg‘oloni Kichik Osiyo bo‘ylab tarqaldi va 1917-yil 3-avgustda Muhammad o‘zini mustaqil Asir amirligi amiri deb e’lon qildi. Inglizlar Idrisiyni amir deb tan oldilar va undan Yamanga qarshi kurashda foydalanishga intildilar.
Amir Muhammad oʻz hukmronligi davrida oʻz amirligi mustaqilligini najdlik Ibn Saud bilan ittifoqchilikda Hijozlik Husayn va Yaman imomi Yahyoga qarshi himoya qilishga majbur boʻldi, ularning har biri Asirni oʻz davlati hududining ajralmas qismi deb bildi.
1919—1921-yillarda Hijoz koʻmagida al-Idrisiy Yamanning Tihomasini egallab, amirlik hududini shimoldagi Abhadan janubdagi Xodeydagacha choʻzdi.
1923-yilda Muhammad ibn Ali vafotidan keyin Quyi Asirda marhum amirning oʻgʻli va ukasi oʻrtasida nizo kelib chiqdi. Asirdagi hokimiyat Muhammad Alining oʻgʻliga oʻtdi, u juda yosh va otasining hokimiyatiga ega emas edi, shuning uchun hokimiyatni oʻz qoʻlida ushlab turolmadi. 1926-yil boshida Ali o‘zini taxtga munosibroq hisoblagan amakisi al-Hasan tomonidan taxtdan ag‘darildi.
Bundan tashqari, Yaman va Hijoz hukmdorlari Idrisiylar mulkiga da’vo qila boshladilar. 1925-yil aprelida Imom Yahyo Hudaydani qoʻshib oldi va Idrisiylar amirligining bir qismini egalladi. Yamanliklar amirlikni o‘zlashtirishidan qo‘rqib, amir al-Hasan 1926-yil 21-oktabrda Abdul-Aziz ibn Saud bilan Saudiya protektorati to‘g‘risida shartnoma imzoladi. Amir mustaqil tashqi siyosatdan voz kechdi, lekin ichki ishlarda muxtoriyatni saqlab qoldi. Bu vaqtda amirlik janubiy hududlarini Yaman foydasiga yoʻqotdi, inglizlar esa Farasan orollarini egallab olishdi.
1930-yilda Asir Saudiya Arabistoni tarkibiga rasman kiritildi.
Biroq, amir Hasan ibn Ali oxir-oqibat protektorat shartnomasi bilan chegaralangan barcha avvalgi huquqlarini tiklashni xohladi va Yaman shohi va ibn Saud rejimidan norozi boʻlgan "hijoz liberallari"ga yordam soʻrab murojaat qildi. Qirol Ibn Saud bunga javoban 1934-yilda (Toif shartnomasiga ko‘ra) butun amirlikni qo‘shib oldi va shundan so‘ng Saudiya Arabistonining yakuniy birlashishini e’lon qildi.
- Asir amirligi hududidagi oʻzgarishlarni koʻrsatadigan xaritalar.
-
1872—1915 -
1915—1916 -
1916—1923 -
1923—1934
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Anne K. Bang. The Idrisi State of Asir 1906—1934: Politics, Religion and Personal Prestige as State-building factors in early twentieth century Arabia. / Bergen Studies on the Middle East and Africa. — London: C. Hurst & Co, 1996. — ISBN 1-85065-306-2