Bayer belgilanishi

Bayer belgilanishi - yulduzlarni belgilash tizimi bo‘lib, unda ma’lum bir yulduz yunon yoki lotin harfi va uning tegishli yulduz turkumining lotinchadagi rodiy shakli bilan birgalikda aniqlanadi. Bayer belgilanishlarining dastlabki ro‘yxatida 1,564 ta yulduz kiritilgan edi. Yorqin yulduzlarga birinchi tizimli nomlarni 1603-yilda nemis astronomi Iogann Bayer o‘zining Uranometria yulduz atlasi orqali bergan. Bayer Germaniyadan ko‘rinmaydigan janubdagi yulduzlardan faqat bir nechtasini katalogga kiritgan, lekin keyingi astronomlar (shu jumladan Nikola-Lui de Lakay va Benjamin Aptorp Gould) janubiy yulduz turkumlari uchun Bayer katalogini qo‘shimchalar bilan to‘ldirishgan.

Belgilanish

Bayer har bir yulduzni kichik harflardagi yunoncha harf (alfa (α), beta (β), gamma (γ) va boshqalar) yoki lotin harfi (A, b, c va boshqalar) bilan belgilab, ularni yulduz joylashgan yulduz turkumining lotinchadagi rodiy (egalik) shakli bilan birlashtirgan.^[1] Yulduz turkumi nomi ko‘pincha standart uch harfli qisqartmaga olib kelinadi.

Masalan, Buzoq yulduz turkumidagi Aldebaran yulduzi α Tauri (qisqartmasi α Tau, talaffuzi Alfa Tauri) sifatida belgilangan bo‘lib, bu "Buqaning Alfasini" anglatadi.^[2]

Bayer yorqinroq yulduzlar uchun yunoncha harflardan foydalangan, ammo yunon alifbosida atigi yigirma to‘rt harf bor, lekin bitta yulduz turkumining o‘zida oddiy ko‘z bilan ko‘rinadigan ellik yoki undan ortiq yulduz bo‘lishi mumkin. Yunoncha harflar tugagach, Bayer lotincha harflar bilan davom etgan: bosh harfdagi A, undan keyin kichik harflardagi b dan z gacha (j va v chiqarib tashlangan, ammo o kiritilgan), jami yana 24 harf.^[3]

Bayer "doimiy" yulduzlarni bosh harflar bilan belgilamagan (A bundan mustasno, chunki α bilan adashtirmaslik uchun kichik a o‘rniga ishlatilgan). Ammo janubiy yulduz turkumlarida bir qancha yulduzlar bosh harf bilan belgilangan, masalan, B Centauri va G Scorpii. Ushbu belgilanishlar keyinchalik astronomlar, xususan Lakay o‘zining *Coelum Australe Stelliferum* va Gould o‘zining *Uranometria Argentina* asarlariga kiritgan. Lakay Bayerning yunoncha harflardan foydalanish usuliga amal qilgan, lekin yulduzlarning ko‘pligi uchun yunoncha harflar yetarli bo‘lmagan. Shuning uchun u avval kichik harflardan, ya’ni a harfidan boshlab foydalangan, zarurat tug‘ilganda esa bosh harflardan, A dan boshlab foydalanishni boshlagan va bu bilan Bayer uslubidan biroz chetga chiqqan.

Lakay katta yulduz turkumi Argo Navisni hozirgi Carina, Puppis va Vela kabi uch qismga bo‘lib, har bir qism uchun lotin alifbosidan uch marta foydalangan. Hatto bu ham yulduzlarning ko‘pligini hisobga olganda yetarli bo‘lmaganligi sababli, u N Velorum va Q Puppis kabi bosh harfli lotin belgilanishlarini ham ishlatgan. Lakay bir qancha yulduz turkumlarida R dan Z gacha bo‘lgan bosh harflarni qo‘llagan, ammo keyinchalik bu belgilanishlar o‘zgaruvchan yulduzlarga moslash uchun o‘zgartirilgan yoki ushbu yulduzlarning aslida o‘zgaruvchan ekanligi aniqlangan.^[4]

Yorqinligi bo‘yicha tartiblash

Ko‘pgina yulduz turkumlarida Bayer yulduzlarni taxminiy yorqinlik tartibida, ya’ni ko‘rinadigan yorqinlik darajasiga qarab, yunoncha va lotincha harflar bilan belgilagan. Bu tartib yorqinlikdan eng xira yulduzgacha aniq bir ketma-ketlikni anglatmaydi, chunki Bayer davrida yulduz yorqinligini aniq o‘lchash imkoniyati yo‘q edi. O‘shanda yulduzlar an’anaviy ravishda oltita yorqinlik sinfiga ajratilgan edi: eng yorqinlari birinchi sinfga, eng xiralari oltinchi sinfga kirardi. Bayer odatda yulduzlarni yulduz turkumida sinflar bo‘yicha joylashtirgan: avval birinchi sinf yulduzlari (ma’lum bir tartibda), so‘ng ikkinchi sinf yulduzlari va shunday davom etgan. Har bir yorqinlik sinfi ichida Bayer yulduzlarni nisbiy yorqinlik bo‘yicha tartibga solishga urinmagan.^[5]

Natijada, har bir sinfdagi eng yorqin yulduz har doim Bayer tartibida birinchi bo‘lib ko‘rsatilmagan va umumiy hisobda eng yorqin yulduz ham "Alfa" belgisiga ega bo‘lmagan. Buning yaxshi misoli Egizaklar (Gemini) yulduz turkumidir, unda Polluks Beta Geminorum, biroz xira Kastor esa Alfa Geminorum sifatida belgilangan.

Bundan tashqari, Bayer har doim yulduzlarni yorqinlik sinfiga qarab belgilash qoidalariga amal qilmagan; u ba’zan yulduzlarga yulduz turkumidagi joylashuviga, chiqish tartibiga yoki tarixiy va mifologik tafsilotlarga asoslangan holda harflar bergan. Ba’zan esa tartib juda tasodifiy ko‘rinadi.^[3]

88 ta zamonaviy yulduz turkumidan kamida 30 tasida "Alfa" - eng yorqin yulduz emas, ulardan to‘rttasida esa "Alfa" belgisi butunlay yo‘q. Alfa belgisi bo‘lmagan yulduz turkumlari qatoriga Vela va Puppis kiradi — ikkisi ham ilgari Argo Navis tarkibida bo‘lgan, uning yunoncha harf bilan belgilangan yulduzlari uchta yulduz turkumiga bo‘lingan. Ilgarigi α Argus boʻlgan Canopus hozirda zamonaviy Carina yulduz turkumida α Carinae deb belgilanadi. Normaning Alfa va Beta yulduzlari Scorpiusga qayta belgilangan va mos ravishda N va H Scorpii sifatida qayta nomlangan, bu esa Normada Alfa yulduzining yo‘qligiga olib kelgan. Francis Baily Leo Minorda Alfa belgilanmasidan oldin vafot etgan, shuning uchun bu yulduz turkumida ham Alfa mavjud emas. (Bu joy uchun aniq 46 Leonis Minoris nomzod bo‘lgan bo‘lar edi.)

Orion turkumi misolida

Orionda, Bayer avvalo birinchi sinf yulduzlari Betelgeuse va Rigelni, (1.5 yoki undan kam yorqinlikka ega yulduzlar)shimoldan janubga qarab, Alfa va Beta deb belgilagan. Betelgeuse (yelkasi) Rigel (oyoqlari)dan oldin keldi, garchi Rigel odatda yorqinroq bo‘lsa-da. (Betelgeuse o‘zgaruvchan yulduz bo‘lib, ba’zan maksimal yorqinlikka erishganda Rigelni ortda qoldirishi mumkin.)^[6] Keyinchalik Bayer ikkinchi sinf yulduzlari uchun ham shu tartibni takrorlab, ularni "gamma"dan "zeta"gacha shimoldan janubga qarab belgilagan. Oltinchi sinf yulduzlari uchun esa lotincha p gacha bo‘lgan harflar ishlatilgan.

Bayer's brightest three classes of stars in Orion
Bayer Designation	Bayer's class	Apparent Magnitude	Proper Name
α Orionis	First	0.45	Betelgeuse
β Orionis	First	0.18	Rigel
γ Orionis	Second	1.64	Bellatrix
δ Orionis	Second	2.23	Mintaka
ε Orionis	Second	1.69	Alnilam
ζ Orionis	Second	1.70	Alnitak
η Orionis	Third	3.42	Algjebbah
θ Orionis	Third		(Orion nebula)
ι Orionis	Third	2.77	Hatysa
κ Orionis	Third	2.07	Saiph

Bayerning turli xil belgilari

Garchi Bayer "doimiy yulduzlar" uchun katta harfli lotin harflaridan (faqat A) foydalanmagan bo‘lsa-da, u o‘z jadvalida boshqa obyektlarni belgilash uchun ulardan foydalangan. Masalan, qo‘shni turkumlar, "vaqtinchalik yulduzlar", turli xil astronomik obyektlar yoki "tropic of Cancer" kabi ko‘rsatkich chiziqlar uchungina foydalangan.^[7]^{:p. 131} Masalan, Cygnus turkumida Bayerning doimiy yulduzlari g harfidan boshlab tartiblangan va ushbu jadvalda Bayer qo‘shni turkumlar uchun turli xil belgilarda H dan P gacha harflarni ishlatgan. Bayer bu belgilardan katalog belgilari sifatida foydalanishni nazarda tutmagan, ammo baʼzi birlari astronomik obyektlar uchun belgilash sifatida qolgan. Masalan, P Cygni hali ham Nova Cyg 1600 uchun belgilash sifatida ishlatiladi. Tycho yulduzi (SN 1572), boshqa bir "vaqtinchalik yulduz", B Cassiopeiae sifatida ko‘rsatilgan. Grek harflari to‘liq ishlatilmagan turkumlar uchun jadvalda Bayer baʼzan qolgan Grek harflarini ham turli xil belgilashlar uchun ishlatgan.^[7]^{:p. 131}

O‘zgartirilgan belgilar

Ptolemey to‘rt yulduzni "chegara yulduzlari" deb belgilagan, har biri ikki turkumga ham tegishli boʻladi: Alpheratz ( Andromeda va Pegasus), Elnath ( Taurus va Auriga), Nu Boötis (Nu¹ va Nu²) ( Boötes va Hercules) va Fomalhaut ( Piscis Austrinus va Aquarius).^[7]^{:p. 23} Bayer ushbu to‘rt yulduzdan uchtasini har ikki turkumdan birinchi Grek harfi bilan belgilagan: Alpha Andromedae = Delta Pegasi, Beta Tauri = Gamma Aurigae, va Nu Boötis = Psi Herculis. (U Fomalhautni faqat bir marta, Alpha Piscis Austrini sifatida kataloglashtirgan.) Xalqaro Astronomik Ittifoq (IAU) 1930 yilda turkumlarga aniq chegaralar belgilagandi va yulduzlar va boshqa osmon jismlari faqat bitta turkumga mansub bo‘lishi kerakligini eʼlon qilgan. Shuning uchun, yuqoridagi har bir juftlikdagi takroriy ikkinchi belgilashlar ishlatilmay qolgan.^[8]

Bayer ikkita yulduzni adashib takroriy nomlar bilan belgilagan: Xi Arietis (takrorlanib Psi Ceti deb nomlangan) va Kappa Ceti (Kappa¹ va Kappa²) (takrorlanib g Tauri deb nomlangan). U keyinchalik buni to‘g‘riladi.^[7]^{:p. 23}

Boshqa Bayer belgilari ko‘p bo‘lgan holatlar, Bayer tomonidan bir turkumdagi yulduzlar keyinchalik boshqa turkumga o‘tkazilganida yuzaga kelgan. Masalan, Bayerning Gamma va Omicron Scorpii yulduzlari keyinchalik Scorpius turkumidan Libra turkumiga o‘tkazildi va yangi nomlar bilan Sigma va Upsilon Librae deb belgilandi.^[7]^{:p. 196} (Noaniqlikni oshirgan holda, hozirda Omicron Scorpii deb ataladigan yulduz Bayer tomonidan nomlanmagan, balki Lacaille tomonidan o Scorpii (lotincha kichik harf 'o') nomi berilgan — keyinchalik astronomlar bu nomni omicron deb noto‘g‘ri talqin qilishdi, chunki Bayerning omicroni Libra turkumiga o‘tkazilgan edi.)^[7]^{:p. 278}

Baʼzi yulduzlar endi zamonaviy turkum chegaralariga ko‘ra oldin nomlangan turkumda emas . Masalan, Rho Aquilae yulduzining proper motion (haqiqiy harakati) 1992 yilda uni Delphinus turkumiga o‘tkazdi.^[9]^[10]

Yana bir murakkablik shundaki, Bayer (yoki keyingi astronomlar) umumiy harf bilan belgilagan qo‘shni yulduzlarni ajratish uchun raqamli yuqori indekslar ishlatishgan. Odatda bu Qoʻsholoq yulduzlar (asosan optik juftliklar, haqiqiy ikkilik yuduz tizimlari emas), lekin ba'zi istisnolar mavjud, masalan, yulduzlar zanjiri π¹, π², π³, π⁴, π⁵ va π⁶ Orionis. Eng ko‘p raqamli Bayer belgilanishi qo‘llanilgan yulduz Psi Aurigae hisoblanadi. (ψ¹, ψ², ψ³, ψ⁴, ψ⁵, ψ⁶, ψ⁷, ψ⁸, ψ⁹, ψ¹⁰, garchi zamonaviy IAU turkum chegaralariga ko‘ra, ψ¹⁰ Lynx turkumida joylashgan).

Qoʻshimcha

Manbalar

↑ ; Vogel, SuzanneThe Manual of Scientific Style: A Guide for Authors, Editors, and Researchers. Elsevier, 12 June 2009 — 363ff-bet. ISBN 978-0-08-055796-0.
↑ Bayer, Johann. Uranometria. Archival Facsimiles, 1987. ISBN 1852970219.
↑ ^3,0 ^3,1 Ridpath, Ian „Bayer's Uranometria and Bayer letters“, . Star Tales. Lutterworth Press, 1989. ISBN 0718826957.
↑ Coelum australe stelliferum .... H.L. Guerin & L.F. Delatour, 1763 — 7ff-bet.
↑ Swerdlow, N. M. (August 1986). "A Star Catalogue Used by Johannes Bayer". Journal for the History of Astronomy 17 (50): 189–197. doi:10.1177/002182868601700304. See p. 192.
↑ Patrick Moore. Brilliant Stars. Cassell, 1996. ISBN 978-0-304-34903-6.
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 ^7,4 ^7,5 Wagman, Morton. Lost Stars. McDonald & Woodward, 2003. ISBN 0939923785.
↑ ; International Astronomical UnionDélimitation scientifique des constellations. At the University press, 1930.
↑ Patrick Moore. The Observer's Year: 366 Nights of the Universe. Springer Science & Business Media, 29 June 2013 — 132–-bet. ISBN 978-1-4471-3613-2.
↑ Hirshfeld, A. et al. (August 1992). "Book-Review - Sky Catalogue 2000.0 - V.1 - Stars to Magnitude 8.0 ED.2". Journal of the Royal Astronomical Society of Canada 86 (4): 221.

[1] ; Vogel, SuzanneThe Manual of Scientific Style: A Guide for Authors, Editors, and Researchers. Elsevier, 12 June 2009 — 363ff-bet. ISBN 978-0-08-055796-0.

[2] Bayer, Johann. Uranometria. Archival Facsimiles, 1987. ISBN 1852970219.

[Ridpath-3] 3,0 ^3,1 Ridpath, Ian „Bayer's Uranometria and Bayer letters“, . Star Tales. Lutterworth Press, 1989. ISBN 0718826957.

[4] Coelum australe stelliferum .... H.L. Guerin & L.F. Delatour, 1763 — 7ff-bet.

[jha17_50_189-5] Swerdlow, N. M. (August 1986). "A Star Catalogue Used by Johannes Bayer". Journal for the History of Astronomy 17 (50): 189–197. doi:10.1177/002182868601700304. See p. 192.

[6] Patrick Moore. Brilliant Stars. Cassell, 1996. ISBN 978-0-304-34903-6.

[LostStars-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 ^7,4 ^7,5 Wagman, Morton. Lost Stars. McDonald & Woodward, 2003. ISBN 0939923785.

[iau2-8] ; International Astronomical UnionDélimitation scientifique des constellations. At the University press, 1930.

[moore-9] Patrick Moore. The Observer's Year: 366 Nights of the Universe. Springer Science & Business Media, 29 June 2013 — 132–-bet. ISBN 978-1-4471-3613-2.

[hirshfeld-10] Hirshfeld, A. et al. (August 1992). "Book-Review - Sky Catalogue 2000.0 - V.1 - Stars to Magnitude 8.0 ED.2". Journal of the Royal Astronomical Society of Canada 86 (4): 221.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]