Kontent qismiga oʻtish

Bolalik travmalari

Vikipediya, erkin ensiklopediya

Bolalik travmasi koʻpincha jiddiy salbiy bolalik tajribasi (ACE) sifatida tavsiflanadi[1]. Bolalar psixologik travma sifatida tasniflanadigan bir qator tajribalarni boshdan kechirishi mumkin; bularga beparvolik[2], tashlab ketilish[2], jinsiy zoʻravonlik, hissiy zoʻravonlik va jismoniy zoʻravonlik[2], aka-uka yoki ota-onaga nisbatan zoʻravonlik guvohi boʻlish yoki ruhiy kasal ota-ona bilan yashash kabilar misol boʻlishi mumkin. Ushbu hodisalar chuqur psixologik, fiziologik va sotsiologik taʼsirga ega boʻlib, sogʻliq va farovonlikka salbiy, doimiy taʼsir koʻrsatishi, masalan, nosotsial xatti-harakatlar, diqqat yetishmasligi giperaktivligi buzilishi va uyqu buzilishi kabilarga olib kelishi mumkin[3]. Xuddi shunday, homiladorlik paytida travmatik yoki stressli hodisalarni boshdan kechirgan onalari boʻlgan bolalarning ruhiy salomatlik va boshqa neyrorivojlanish kasalliklarni boshdan kechirishi xavfi oshadi[3]. Kaiser Permanente va Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlarining 1998-yildagi noxush bolalik tajribasiga oid tadqiqoti shuni koʻrsatdiki, bolalik davridagi travmatik tajribalar koʻplab ijtimoiy, hissiy va kognitiv buzilishlarning asosiy sababi boʻlib, bu nosogʻlom xatti-harakatlar, zoʻravonlik yoki qayta qurbon boʻlish xavfi, surunkali salbiy sogʻliq sharoitlari, past hayot potensiali va erta oʻlim xavfini oshiradi[2]. Noqulay tajribalar soni ortib borayotganligi sababli, bolalikdan kattalargacha boʻlgan muammolar xavfi ham ortadi[4]. Dastlabki tadqiqotdan keyin 30 yillik oʻrganish buni tasdiqladi. Koʻpgina shtatlar, sogʻliqni saqlash provayderlari va boshqa guruhlar endi ota-onalar va bolalarni ACE uchun muntazam ravishda tekshiradilar.

Salomatlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Erta bolalikdagi stress
Lasting effects of Adverse Childhood Experiences
Bolalik davridagi salbiy tajribalarning doimiy taʼsiri

Bolalik davridagi travmatik tajribalar stressni keltirib chiqaradi, bu odamning allostatik yukini oshiradi va shu bilan immunitet tizimiga, asab tizimiga va endokrin tizimga taʼsir qiladi[5][6][7][8]. Surunkali stressga taʼsir qilish salbiy tibbiy natijalarga zaiflikni uch yoki toʻrt baravar oshiradi[9]. Bolalik travmasi koʻpincha ruhiy tushkunlik, gipertenziya, autoimmum kasalliklar, oʻpka saratoni va erta oʻlim kabi salbiy sogʻliq muammolari bilan bogʻliq[5][7][10][11]. Bolalik travmasining miya rivojlanishiga taʼsiri hissiy tartibga solishga salbiy taʼsir koʻrsatadi va ijtimoiy koʻnikmalarning rivojlanishining buzilishini oʻz ichiga oladi[7]. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, travmatik yoki xavfli oila muhitida oʻsgan bolalar haddan tashqari ichkilashtirish (masalan, ijtimoiy chekinish, tashvish) yoki tashqi (masalan, tajovuzkor xatti-harakatlar) va oʻz joniga qasd qilish xatti-harakatlariga ega[7][12][13]. Soʻnggi tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, jismoniy va jinsiy zoʻravonlik balogʻat yoshidagi kayfiyat va tashvish buzilishi bilan bogʻliq, shaxsiyatning buzilishi va shizofreniya esa kattalardagi hissiy zoʻravonlik bilan bogʻliq[14][15]. Bundan tashqari, tadqiqotlar bolalik travmasidan kelib chiqqan ruhiy salomatlik natijalarini oʻziga xos kasalliklardan farqli oʻlaroq, oʻlchovli ramka (ichki va tashqi koʻrinish) orqali yaxshiroq tushunish mumkinligini taklif qildi[16].

Psixologik taʼsir

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Epigenetika

Bolalikdagi travma ruhiy kasalliklar, shu jumladan, posttravmatik stress buzilishi (TSSB), bogʻlanish muammolari, depressiya va giyohvand moddalarni isteʼmol qilish xavfini oshirishi mumkin.

Stefania Tognin va Maria Calemlar tomonidan oʻtkazilgan tadqiqotda sogʻlom taqqoslashlar (HC) va klinik jihatdan psixoz rivojlanishi xavfi yuqori boʻlgan shaxslar (CHR) CHR bilan kasallangan bemorlarning 65,6 foizi va HCning 23,1 foizi turli darajadagi bolalik travmasini boshdan kechirgan. Tadqiqot xulosasi shuni koʻrsatadiki, bolalikdagi travma taʼsiri va psixoz xavfi yuqori boʻlish oʻrtasida bogʻliqlik mavjud[17].

Kattalarga taʼsiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Voyaga yetganda bolalikdagi travma bilan boshlangan tashvish uyat, aybdorlik, nochorlik, umidsizlik, qaygʻu va gʻazab tuygʻulari shaklida davom etishi mumkin. Bundan tashqari, bolaligida jarohatlarga chidaganlar tashvish, ruhiy tushkunlik, oʻz joniga qasd qilish, TSSB, giyohvandlik va spirtli ichimliklarni isteʼmol qilish va munosabatlardagi qiyinchiliklarga koʻproq duch kelishadi[18]. Bolalikdagi jarohatlarning oqibatlari faqat hissiy oqibatlar bilan tugamaydi. Bolalik travmasidan omon qolganlarda, shuningdek, astma, yurak-qon tomir kasalliklari, diabet yoki insult rivojlanishi xavfi yuqori. Shuningdek, ularda oʻzlarining his-tuygʻularini tartibga solishni qiyinlashtiradigan, uyqudagi qiyinchiliklarga, immunitetning pasayishiga va balogʻat yoshida bir qator jismoniy kasalliklarga chalinish xavfini oshirishga olib keladigan „stressning kuchayishi“ rivojlanishi ehtimoli koʻproq[18].

Epigenetika

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Transgeneratsion travma

Bolalik travmasi[8] bola genlarida epigenetik izlar qoldirishi mumkin, bu esa genlarni oʻchirish yoki faollashtirish orqali gen ifodasini kimyoviy jihatdan oʻzgartiradi[19]. Bu asosiy biologik jarayonlarni oʻzgartirishi va hayot davomida salomatlik natijalariga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin[19]. 2013-yilda oʻtkazilgan tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, bolalik davridagi travmani boshdan kechirgan odamlar bolalikdan keyin boshdan kechirgan travmadan TSSB boʻlgan odamlarga qaraganda turli xil nevropatologiyaga ega[19]. Rhesus makakalarda olib borilgan yaqinda oʻtkazilgan yana bir tadqiqot shuni koʻrsatdiki, DNK metilatsiyasining oʻzgarishi erta hayotdagi qiyinchiliklar bilan bogʻliq boʻlib, balogʻat yoshiga qadar saqlanib qolgan[20].

Urush jarohati yoki bolalik davridagi yomon muomaladan omon qolganlarda travmadan keyingi stress buzilishi (TSSB) kabi travma spektri kasalliklari[21] uchrashi xavfi yuqori. Bundan tashqari, travmatik stress neyroendokrin va immunitet tizimidagi oʻzgarishlar bilan bogʻliq boʻlib, jismoniy kasalliklar xavfini oshiradi[22].

Travmatik tajribalar hatto keyingi avlodning psixologik va biologik parametrlariga ham taʼsir qilishi mumkin, yaʼni travmatik stress avloddan-avlodga taʼsir qilishi mumkin[23][21]. Ota-onalarning shikastlanishiga taʼsir qilish bolalarda post-travmatik stress buzilishi (TSSB) va ruhiy holat va xavotirlik buzilishlarining koʻproq xavfi bilan bogʻliqligi aniqlandi, chunki TSSB va/yoki stress bilan bogʻliq boshqa kasalliklar bilan bogʻliq biologik oʻzgarishlar travmadan omon qolganlarning avlodlarida ham kuzatilgan[24] Hayvonlar modellari stress taʼsiri keyingi avlodda epigenetik oʻzgarishlarga olib kelishi mumkinligini koʻrsatdi va bunday mexanizmlar travmadan omon qolgan nasllarning alomatlariga zaiflikni qoʻllab-quvvatlash uchun faraz qilingan[25]. Voyaga yetgan nasllarning stressga chidamli xatti-harakatlari va epigenetik oʻzgarishlar bachadon taʼsirida gametalardagi oʻzgarishlar, tugʻruqdan keyingi erta parvarishdagi oʻzgarishlar va/yoki ota-onalarning taʼsiriga bogʻliq boʻlgan boshqa erta hayot tajribalari orqali vositachilik qilishini koʻrsatdi (Yehuda, Daskalakis, Bierer)., Bader, Klengel, Holsboer va Binder, 2015).

Ushbu oʻzgarishlar stressga javob berishning barqaror oʻzgarishiga, shuningdek, jismoniy sogʻliq uchun xavf tugʻdirishi mumkin[21]. Bundan tashqari, ota-ona travmasining oqibatlari keyingi avlodga ota-onalarning iztiroblari va tugʻruqdan oldingi va postnatal muhit, shuningdek, jinsiy yoʻl orqali uzatiladigan epigenetik belgilar orqali oʻtishi mumkin[24]. Epigenetik tadqiqotlar travma oqibatlarini tushunishimizni rivojlantirish uchun yuqori potentsialga ega boʻlsa-da, topilmalarni ehtiyotkorlik bilan talqin qilish kerak, chunki epigenetika oʻzaro taʼsir qiluvchi biologik va atrof-muhit omillarining murakkab jumboqning faqat bir qismini ifodalaydi[21].

Ijtimoiy-iqtisodiy xarajatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bolalarga nisbatan zoʻravonlik va qarovsizlikning ijtimoiy va iqtisodiy xarajatlarini hisoblash qiyin. Baʼzi xarajatlar oddiy va notoʻgʻri munosabat bilan bevosita bogʻliq, masalan, jismoniy zoʻravonlik natijasida olingan jarohatlarni davolash uchun shifoxona xarajatlari va bolalar oʻz oilalari bilan xavfsiz qololmaganda ularni olib ketish natijasida kelib chiqadigan homiylik qilish xarajatlari. Suiisteʼmollik holatlari bilan bevosita bogʻliq boʻlmagan boshqa xarajatlarga akademik yutuqlarning pastligi, kattalar jinoyatchiligi va umrbod ruhiy salomatlik muammolari kiradi. Toʻgʻridan-toʻgʻri va bilvosita xarajatlar jamiyat va iqtisodiyotga taʼsir qiladi[26][27].

Transgenerativ effektlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Psixologik chidamlilik

Odamlar oʻzlarining epigenetik belgilarini, shu jumladan, miyelinsiz neyronlarni oʻz farzandlariga oʻtkazishlari mumkin. Shikastlanish oqibatlari bolalik davridagi travmadan omon qolganlarning bir avlodidan keyingi avlodlarga oʻtkazilishi mumkin. Bu nasl travmasi yoki avlodlararo travma sifatida tanilgan va ota-onalarning xatti-harakatlarida, shuningdek, epigenetik jihatdan namoyon boʻlishi mumkin[28][29][30]. Bolalik travmalari, shuningdek, atrof-muhit stressi genlar va gen ifodalarida oʻzgarishlarga olib kelishi mumkin[31][32][33]. Koʻpayib borayotgan adabiyotlar shuni koʻrsatadiki, bolalarning yaqin munosabatlardagi jarohatlari va zoʻravonliklari nafaqat ularning bolalikdagi farovonligiga xavf tugʻdirishi, balki balogʻat yoshiga qadar davom etadigan davomli oqibatlarga olib kelishi mumkin[34]. Ushbu uzoq davom etadigan oqibatlar hissiyotlarni tartibga solish muammolarini oʻz ichiga olishi mumkin, ular keyinchalik bolalar va ota-onalarning oʻzaro taʼsiri va oʻrganilgan xatti-harakatlari orqali keyingi avlodlarga oʻtishi mumkin[35].

Chidamlilik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bolalikda yomon munosabatda boʻlish katta yoshdagi turli xil salbiy oqibatlarni sezilarli darajada bashorat qiladi[36]. Biroq potentsial travmatik hodisaga duchor boʻlgan barcha bolalar ruhiy yoki jismoniy salomatlik bilan keyingi kurashlarni rivojlantirmaydi[37]. Shu sababli, potensial travmatik hodisalarning taʼsirini kamaytiradigan va shaxsni potensial travmatik hodisaga duchor boʻlganidan keyin ruhiy salomatlik muammolarini rivojlanishidan himoya qiluvchi omillar mavjud. Bularga chidamlilik omillari deyiladi.

Qiyinchiliklarga duch kelganda moslashuvchan rivojlanishni koʻrsatgan bolalar boʻyicha tadqiqotlar 1970-yillarda boshlangan va hozirgi kungacha davom etmoqda[38]. Chidamlilik „qiyin yoki tahdidli vaziyatlarga qaramay, muvaffaqiyatli moslashish jarayoni, qobiliyati yoki natijasi“ deb taʼriflanadi[39]. Chidamlilik konsepsiyasi ijobiy his-tuygʻularni boshdan kechirish salbiy his-tuygʻularni boshdan kechirishda umumiy jismoniy va psixologik farovonlikka, aniqrogʻi, travma reaksiyalariga nisbatan tiklovchi va profilaktik taʼsir koʻrsatadigan tadqiqotlardan kelib chiqadi[40][41]. Ushbu tadqiqot yoʻnalishi travmatik hodisani boshdan kechirgan shaxsning kamchiliklariga eʼtibor qaratishdan farqli oʻlaroq, chidamlilikni oshirishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqishga yordam berdi[38]. Chidamlilik oʻz joniga qasd qilish, ruhiy tushkunlik, tashvish va bolalikdagi travma taʼsiri bilan bogʻliq boshqa ruhiy salomatlik muammolari xavfini kamaytirishi aniqlandi[42][43][44][45].

Chidamliligi yuqori boʻlgan shaxs potentsial travmatik hodisani boshdan kechirganda uning nisbiy faoliyat darajasi potensial travmatik hodisaga duchor boʻlishdan oldin namoyon boʻlgan faoliyat darajasidan sezilarli darajada chetga chiqmaydi[39]. Bundan tashqari, oʻsha odam potensial shikastli tajribadan kamroq bardoshli deb aytish mumkin boʻlgan shaxsga qaraganda tezroq va muvaffaqiyatli tuzalib ketishi mumkin[39]. Bolalarda faoliyat darajasi bolaning oʻzini oʻzi shu yoshdagi bolaning rivojlanishiga mos keladigan tarzda tutishda davom etishi bilan ishlaydi[38]. Faoliyat darajasi, shuningdek, ruhiy tushkunlik, tashvish, travmadan keyingi stress buzilishi va boshqalar kabi ruhiy kasalliklarning mavjudligi bilan oʻlchanadi[37].

Chidamlilikka taʼsir qiluvchi omillar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moslashuvchanlikka taʼsir qiluvchi omillar orasida ijtimoiy-iqtisodiy maqom kabi madaniy omillar mavjud boʻlib, koʻproq resurslarga ega boʻlish, odatda, jarohatlarga nisbatan koʻproq chidamlilikka tenglashadi[38]. Bundan tashqari, potentsial travmatik tajribaning taʼsir darajasi va davomiyligi bolalik travmasi natijasida salbiy oqibatlarni boshdan kechirish ehtimoliga taʼsir qiladi[37][43]. Chidamlilikka taʼsir qilmaydigan omillardan biri bu jinsdir, erkaklar ham, ayollar ham xavf va himoya omillariga teng darajada sezgir[37]. Kognitiv qobiliyat ham chidamlilikning bashoratchisi emas[37].

Qoʻshilish shaxsning nisbiy chidamliligini baholashda eʼtiborga olish kerak boʻlgan eng muhim omillardan biri ekanligi koʻrsatilgan[37]. Samarali kurash strategiyalariga ega boʻlgan kattalar bilan xavfsiz bogʻlangan bolalar, ehtimol, bolalik davridagi noqulay tajribalarni (ACE) moslashuvchan tarzda boshdan kechirishgan[38]. Butun umr davomida (shu jumladan, oʻsmirlik va balogʻat yoshida) ishonchli qoʻshilish chidamlilikni rivojlantirish va saqlashda bir xil darajada muhim koʻrinadi[37]. Oʻsmirlik davrida oʻz tengdoshlari bilan ishonchli bogʻlanish, ayniqsa, chidamlilikning kuchli prognozidir[37]. Zoʻravonlik kontekstida, bu xavfsiz qoʻshimchalar zoʻravonlikka uchragan bolalar boshqalarni ishonchsiz deb bilish darajasini pasaytiradi deb oʻylashadi[37]. Boshqacha qilib aytadigan boʻlsak, zoʻravonlikka uchragan baʼzi bolalar boshqa odamlarni xavfli va ishonchli deb bilishni boshlagan boʻlsa-da, sogʻlom munosabatlarni rivojlantirish va saqlashga qodir boʻlgan bolalar bunday qarashlarga ega boʻlish ehtimoli kamroq. Bolalik, oʻsmirlik va balogʻat yoshida travmatizmni boshdan kechirgan, lekin ayni paytda bir nechta odamlar guruhlari (mohiyatiga koʻra, kattalar, tengdoshlar, ishqiy sheriklar va boshqalar) bilan sogʻlom bogʻlanishni boshdan kechirgan bolalar ayniqsa chidamli boʻladilar[37].

Shaxsiyat, shuningdek, bolalik davridagi zoʻravonlik natijasida kattalar psixopatologiyasining rivojlanishiga (yoki rivojlanishning yetishmasligiga) taʼsir qiladi[37]. Nevrotizm boʻyicha past ball olgan shaxslar, potentsial travmatik hodisaga duchor boʻlganidan keyin psixopatologiya, jinoiy faoliyat va yomon jismoniy salomatlik kabi kamroq salbiy natijalarni koʻrsatadi[37]. Bundan tashqari, tajribaga ochiqlik, vijdonlilik va ekstraversiya boʻyicha yuqori ballga ega boʻlgan shaxslar bolalikdagi travma taʼsiriga nisbatan chidamliroq ekanligi aniqlandi[46][47].

Chidamlilikni oshirish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Moslashuvchanlik haqidagi eng keng tarqalgan notoʻgʻri tushunchalardan biri shundaki, chidamlilik koʻrsatadigan odamlar qandaydir tarzda maxsus yoki gʻayrioddiy xususiyatlarga egadir[38]. Muvaffaqiyatli moslashish yoki chidamlilik bolalar orasida juda keng tarqalgan[38]. Bu qisman bolalik rivojlanishining tabiiy moslashuvchanligi bilan bogʻliq. Shunday qilib, chidamlilik bolaning tugʻma chidamliligiga putur yetkazadigan omillardan himoya qilish orqali yaxshilanadi[38]. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, jarohatlarga duchor boʻlgan bolalarga oʻzlarini xavfsiz his qiladigan va sogʻlom kattalar bilan ishonchli bogʻlana oladigan muhit bilan taʼminlash orqali chidamlilikni oshirish mumkin[48]. Shu sababli, kuchli ota-ona va bola munosabatlarini ragʻbatlantiradigan aralashuvlar travmaning mumkin boʻlgan salbiy taʼsiriga qarshi buferlashda ayniqsa samaralidir[48].

Bundan tashqari, chidamlilik tadqiqotchilarining taʼkidlashicha, muvaffaqiyatli moslashish nafaqat natija, balki insonning butun umri davomida davom etadigan rivojlanish jarayonidir[48]. Shunday qilib, chidamlilikni muvaffaqiyatli targʻib qilish ham insonning butun umri davomida davom etishi kerak.

Prognoz

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Travma barcha bolalarga turlicha taʼsir qiladi. Shikastlangan baʼzi bolalarda sezilarli va uzoq davom etadigan muammolar paydo boʻladi, boshqalari esa minimal alomatlarga ega va tezroq tuzalib ketishi mumkin[49]. Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, travmaning keng taʼsiriga qaramay, bolalar tuzalib ketishi va tiklanishi mumkin va travmadan xabardor qilingan parvarish va aralashuvlar „odatdagidek davolash“dan koʻra yaxshiroq natijalar beradi. Travma haqida maʼlumotga ega boʻlgan yordam — bu jarohat olgan odamlarning maxsus ehtiyojlarini qondiradigan tarzda xizmatlar yoki yordam koʻrsatish sifatida aniqlanadi[50].

Shikastlanish turlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hissiy zoʻravonlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hissiy zoʻravonlik koʻpincha ochiq va yashirin tarzda sodir boʻlishi mumkin boʻlgan shikastlanishning kam ifodalangan shaklidir. Hissiy zoʻravonlik hissiy manipulyatsiya, haqoratli soʻzlar, izolyatsiya, diskretizatsiya, kamsitish va boshqalarning namunasi atrofida aylanadi, ular shaxsning oʻzini oʻzi qadrlashi, ideallari, qadriyatlari va haqiqatiga ichki taʼsir koʻrsatadi[51]. Bolalardagi hissiy zoʻravonlik bolalik davridagi travma va hissiy zoʻravon oilada oʻsayotganda yoki hissiy zoʻravon shaxslar bilan munosabatda boʻlgan bolalarga taʼsiri bilan bogʻliq alohida muammodir[52].

Bezorilik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bezorilik — jismoniy yoki ijtimoiy jihatdan kamroq kuchga ega boʻlgan shaxsga jismoniy yoki psixologik zarar etkazish niyatida har qanday sababsiz harakat. Bezorilik koʻpincha takrorlanadigan va odatiy hol boʻlib, shaxsan yoki onlayn tarzda sodir boʻlishi mumkin boʻlgan taʼqib qilishning bir shaklidir[53].

Bolalikda zoʻravonlik oʻsmirlikning keyingi bosqichiga taʼsir qilishi mumkin boʻlgan zarar yoki qaygʻu va taʼlimga zarar yetkazishi mumkin[54]. Jabrlanuvchi, zoʻravon yoki guvoh sifatida zoʻravonlikdagi ishtiroki bolalarning farovonligiga tahdid solishi mumkin. Bezorilik ovqatlanish buzilishining rivojlanishi uchun xavf omili boʻlishi mumkin, u HPA oʻqining ishlashiga va kattalardagi faoliyatga ham taʼsir qilishi mumkin. Bu yalligʻlanish, diabet va yurak muammolari xavfi kabi jismoniy muammolar va tashvish, depressiya, agorafobiya, vahima buzilishi, giyohvand moddalarniisteʼmol qilish va PTSD kabi ruhiy salomatlik muammolari xavfini oshiradi[55].

Jamiyat zoʻravonligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bevosita zoʻravonlikdan farqli oʻlaroq, jamiyatdagi zoʻravonlik jarohati har doim ham bolada toʻgʻridan-toʻgʻri davom etavermaydi, aksincha, guruh zoʻravonligi, maktabdagi otishmalar, tartibsizliklar yoki politsiya zoʻravonligi kabi jamiyatdagi zoʻravon harakatlar va xatti-harakatlarga duchor boʻlish natijasi sanaladi[56]. Jamoatchilik zoʻravonligiga toʻgʻridan-toʻgʻri yoki bilvosita taʼsir qilish bolalar va oʻsmirlarning ruhiy salomatligiga salbiy taʼsir koʻrsatadigan koʻplab salbiy natijalar bilan bogʻliq, travma bilan bogʻliq alomatlar[57], akademik muammolar[58], giyohvand moddalarni isteʼmol qilish[59] va oʻz joniga qasd qilish gʻoyalari[60] shular jumlasidandir.

Dalillar shuni koʻrsatadiki, zoʻravonlik koʻproq zoʻravonlikni keltirib chiqaradi; jamiyatdagi zoʻravonlikka guvoh boʻlgan bolalar rivojlanish davrlarida, jumladan, erta[57] va oʻrta bolalik[61][62], shuningdek, oʻsmirlik davrida doimiy ravishda yuqori darajadagi tajovuzkorlik darajasini koʻrsatadi[63].

Murakkab travma

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Bolalarga nisbatan jinsiy zo’ravonlik

Murakkab travma qurbonlikning koʻp va takroriy epizodlari yoki boshqa travmatik hodisalar taʼsiridan kelib chiqadi. Shikastlanishning koʻp shakllariga duchor boʻlgan odamlar koʻpincha bir nechta travma taʼsiriga duchor boʻlganlarga nisbatan keng koʻlamli qiyinchiliklarni koʻrsatadilar. Masalan, kognitiv asoratlar (dissosiatsiya), affektiv, somatik, xulq-atvor, munosabatlar va oʻz-oʻzini bogʻlash muammolari murakkab travmalarni boshdan kechirgan shaxslarda keng kuzatilgan[64].

Falokatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tabiiy va texnogen ofatlar tajribasidan tashqari, ofat bilan bogʻliq jarohatlar, yaqinlarini yoʻqotish, falokat natijasida uy-joysizlik va qiyinchiliklar natijasida yuzaga kelgan buzilishlar va jamoat tuzilmalarining buzilishini oʻz ichiga oladi[65].

Tabiiy ofatga taʼsir qilish, ayniqsa bolalarda, turli xil noqulay oqibatlarga olib keladigan juda stressli tajribadir[66]. Tabiiy ofatlarga taʼsir qilish bolalar va oʻsmirlarning yomon psixologik salomatligi uchun xavf omilidir. Psixologik alomatlar vaqt oʻtishi bilan pasayadi, biroq bu tez sodir boʻladigan jarayon emas[67].

Intim sherigiga zoʻravonlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jamiyatdagi zoʻravonlikka oʻxshab, yaqin sheriklar bilan bogʻliq zoʻravonlik bilan bogʻliq jarohatlar toʻgʻridan-toʻgʻri bolada boʻlishi shart emas, lekin uy ichidagi zoʻravonlik, koʻpincha bir yoki bir nechta tarbiyachilar yoki oila aʼzolariga nisbatan zoʻravonlik taʼsiriga duchor boʻlishi mumkin. Bu koʻpincha bolaning bevosita jismoniy va hissiy zoʻravonligi bilan birga keladi[68]. Hayotning dastlabki yillarida tarbiyachiga nisbatan zoʻravonlik va tahdidlarni koʻrish bolaning salomatligi va rivojlanishiga jiddiy taʼsir koʻrsatishi bilan bogʻliq.

Bolalar uchun oqibatlarga psixologik tanglik, xulq-atvorning buzilishi, oʻz-oʻzini tartibga solishning buzilishi, ijtimoiy oʻzaro munosabatlardagi qiyinchiliklar va tartibsiz bogʻlanish kiradi[69]. Shaxslararo zoʻravonlikka duchor boʻlgan, shaxslararo jarohatlarga ega boʻlgan bolalarda uzoq muddatli ruhiy salomatlik muammolarining rivojlanish ehtimoli koʻproq[70]. Intim sherik zoʻravonligini koʻrishning taʼsiri kichikroq bolalar uchun jiddiyroq boʻlishi mumkin. Yosh bolalar nafaqat jismoniy, balki hissiy jihatdan ham katta yoshdagi bolalarga qaraganda oʻz tarbiyachilariga toʻliq bogʻliqdirlar. Bu ularning normal nevrologik, psixologik va ijtimoiy rivojlanishi uchun zarurdir. Bu qaramlik ularning gʻamxoʻrlariga nisbatan zoʻravonlik guvohi boʻlish zaifligiga hissa qoʻshishi mumkin.

Tibbiy travma

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tibbiy travma, baʼzan „pediatrik tibbiy travmatik stress“ deb ataladigan bolalar va ularning oila aʼzolarining ogʻriq, jarohat, jiddiy kasallik, tibbiy muolajalar va invaziv yoki qoʻrqinchli davolash bilan bogʻliq tajribalarga psixologik va fiziologik javoblari majmuini anglatadi. Tibbiy travma bir yoki bir nechta tibbiy hodisalarga javob sifatida yuzaga kelishi mumkin[71]. Bolalar hali ham kognitiv qobiliyatlarni rivojlantirayotgan boʻladilar va shuning uchun ham ular maʼlumotni boshqacha qayta ishlaydilar. Ular ogʻriqni jazo bilan bogʻlashlari, notoʻgʻri ish qilganliklariga va bu ularning ogʻrigʻiga sabab boʻlganligiga ishonishlari mumkin[72].

Bolalar oʻzlarining travmatik tibbiy tajribalari tufayli oʻz tarbiyachilari bilan bogʻlanishlarida buzilishlarga duch kelishlari mumkin. Bu bolaning yoshiga va ularning tibbiy qiyinchiliklarini tushunishiga bogʻliq. Misol uchun, yosh bola, agar ular dori-darmonlarni qabul qilish yoki shifokorga olib borish kabi bolaning ogʻrigʻiga sabab boʻlgan va hissa qoʻshgan harakatlarda ishtirok etishga majbur boʻlsa, ota-onasi tomonidan xiyonat qilinmoqda degan fikrga kelishi mumkin[72].

Jismoniy zoʻravonlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bolaga nisbatan jismoniy zoʻravonlik — bu bolaga urish yoki boshqa yoʻllar bilan zarar yetkazish natijasida yuzaga keladigan jismoniy shikastlanish holatidir[73]. Bu holat tasodifiy emas deb hisoblanadi. Jarohatlar yengil koʻkarishdan tortib suyaklarning sinishi, bosh suyagi sinishi va hatto oʻlimgacha yetishi mumkin[74]. Bolalarga nisbatan jismoniy zoʻravonlikning qisqa muddatli oqibatlari orasida sinishlar[75], kognitiv yoki aqliy nuqsonlar, ijtimoiy koʻnikmalarning yetishmasligi, TSSB, boshqa psixiatrik kasalliklar[74], kuchaygan tajovuzkorlik va tashqi xatti-harakatlar[76], tashvish, xavf-xatarli xatti-harakatlar va oʻz joniga qasd qilish harakati[77] kabilar mavjud. Uzoq muddatli oqibatlarga boshqalarga ishonishning qiyinligi, oʻzini past baho berish, tashvish, jismoniy muammolar, gʻazab, tajovuzni ichkilashtirish, depressiya, shaxslararo qiyinchiliklar va giyohvand moddalarni isteʼmol qilish kabilar kiradi.

Qochqin jarohati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qochqinlik bilan bogʻliq bolalik jarohati urush, quvgʻin yoki zoʻravonlik tufayli sodir boʻlishi mumkin[78]. Qochqin yoshlar oʻrtasida olib borilgan tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, urush bilan bogʻliq jarohatlarga yuqori darajada taʼsir koʻrsatadi va bu tajribalar bolalarning ruhiy salomatligi uchun chuqur salbiy oqibatlarini aniqladi. Qochqin bolalarda travmani boshdan kechirishning baʼzi natijalari xulq-atvor muammolari, kayfiyat va tashvishlarning buzilishi, TSSB va moslashishda qiyinchiliklardir[79].

Ajralish jarohati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ajralish jarohati[80] — bu nevrologik rivojlanishni buzadigan va oʻlimga olib kelishi mumkin boʻlgan bogʻlanish munosabatlaridagi buzilish[81][82]. Qarovchidan surunkali ajralish bola uchun juda shikast boʻlishi mumkin[83][84]. Bundan tashqari, alohida bolalik travmasini boshdan kechirgan holda, ota-onadan yoki qarovchi shaxsidan ajralish, shuningdek, bolaning bogʻlanish xavfsizligiga chidamli taʼsir koʻrsatishi mumkin[85]. Bu keyinchalik travmadan keyingi kattalar simptomologiyasining rivojlanishi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin[85].

Travmatik qaygʻu

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Travmatik qaygʻu anʼanaviy qaygʻu jarayonidan ajralib turadi, chunki bola kundalik hayotga dosh bera olmaydi, hatto oʻlim holatlaridan tashqarida yaqin kishini eslay olmaydi. Bu koʻpincha oʻlim, toʻsatdan kasallik yoki zoʻravonlik harakati natijasida sodir boʻlishi mumkin[86].

Davolash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bolalik travmasining sogʻliqqa taʼsirini parvarish va davolash orqali yumshatish mumkin[87][88][89].

Bolalik travmasini davolashning koʻplab usullari mavjud, jumladan, psixosotsial muolajalar va farmakologik muolajalar[87][88][89], Psixosotsial muolajalar psixoterapiya kabi shaxslarga qaratilgan yoki maktab miqyosidagi aralashuvlar kabi kengroq aholiga moʻljallangan boʻlishi mumkin[87][90]. Mavjud dalillarni oʻrganish (tizimli sharhlar) davolashning koʻp turlari[91] samarali ekanligini koʻrsatgan boʻlsa-da, travmaga yoʻnaltirilgan kognitiv xulq-atvor terapiyasi[92] bolalik travmasini davolashda eng samarali boʻlishi mumkin[89][93].

Bundan farqli oʻlaroq, boshqa tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, farmakologik terapiya bolalik travmasini davolash uchun psixososyal terapiyaga qaraganda kamroq samarali boʻlishi mumkin[87][89]. Nihoyat, erta aralashuv bolalik travmasining salomatlik salbiy oqibatlarini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin[94][95].

Psixosotsial muolajalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kognitiv xulq-atvor terapiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kognitiv xulq-atvor terapiyasi TSSB uchun tanlangan psixologik davolash usuli boʻlib, eng yaxshi davolash koʻrsatmalari tomonidan tavsiya etiladi[93]. CBTning maqsadi bemorlarga his-tuygʻularini yaxshiroq nazorat qilish uchun oʻz fikrlarini, eʼtiqodlarini va munosabatlarini oʻzgartirishga yordam berishdir[96]. Bundan tashqari, u bemorlarga jarohatni yaxshiroq yengishga va muammolarni hal qilish koʻnikmalarini yaxshilashga yordam berish uchun tuzilgan[96]. Koʻpgina tadqiqotlar CBT TSSB ni davolashdan oldingi darajadan simptomlarni kamaytirish va diagnostik tiklanish nuqtai nazaridan samarali ekanligini isbotlaydi[87][89][97]. Tegishli davolash toʻsiqlari orasida stigma, narx, geografiya va davolanishning yetarli emasligi kabilar mavjud[98].

Travmaga yoʻnaltirilgan kognitiv xatti-harakatlar terapiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Travmaga yoʻnaltirilgan kognitiv xulq-atvor terapiyasi (TF-CBT) bolalar va oʻsmirlarda TSSB holatlarini davolash uchun moʻljallangan kognitiv xatti-harakatlar terapiyasining bir tarmogʻidir[99]. Ushbu davolash modeli KBT tamoyillarini travmaga sezgir yondashuvlar bilan birlashtiradi[100]. Bu bolaga travmani xavfsiz joyda mustaqil ravishda qayta ishlashga ruxsat berishdan oldin, agar mavjud boʻlsa, bolaga ham, ota-onaga ham travma belgilari bilan kurashish koʻnikmalarini joriy etishga yordam beradi[101]. Tadqiqotlar (tizimli sharhlar) travmaga yoʻnaltirilgan kognitiv xulq-atvor terapiyasi bolalik travmasining, xususan, TSSBning salbiy psixologik taʼsirini minimallashtirish uchun eng samarali davolash usullaridan biri ekanligini koʻrsatdi[87][89][93][102].

Koʻz harakati desensitizatsiyasi va qayta ishlash terapiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻz harakatini desensitizatsiyalash va qayta ishlash terapiyasi (EMDR) — bu travmatik xotiralarni qayta ishlashga yordam berish uchun terapevtlar tomonidan qoʻllaniladigan usul[103]. Ushbu aralashuv bemorni shikastli xotiralarni eslab qolishini va his-tuygʻularini tartibga solishga yordam berish uchun koʻz harakati yoki barmoqni teginish kabi ikki tomonlama stimulyatsiyani qoʻllaydi[103]. Bemor xotiraga sezgir boʻlib qolganda va salbiy javob bermasdan uni eslay oladigan boʻlsa, jarayon tugallanadi[103]. Randomlashtirilgan nazorat ostida oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, EMDR bitta travmatik hodisaga duchor boʻlgan bolalarda TSSB belgilarini kamaytirdi va iqtisodiy jihatdan samarali boʻldi[104]. Bundan tashqari, tadqiqotlar EMDR TSSB uchun samarali davolash ekanligini koʻrsatdi[102].

Dialektik xulq-atvor terapiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dialektik xulq-atvor terapiyasi (DBT) oʻz-oʻziga zarar yetkazishning oldini olishga yordam beradi va kognitiv xulq-atvor va aql-idrok usullarining kombinatsiyasi orqali tajribadan qochish va ifodalangan gʻazabni kamaytirish orqali shaxslararo faoliyatni yaxshilashga yordam beradi.

Haqiqiy hayot qahramonlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Haqiqiy hayot qahramonlari (RLH) davolash usuli murakkab TSSB bilan ogʻrigan bolalar uchun ketma-ket, biriktirishga qaratilgan davolash aralashuvi boʻlib, u 3 asosiy komponentga qaratilgan: taʼsirni tartibga solish, hissiy jihatdan qoʻllab-quvvatlovchi munosabatlar va chidamlilik uchun resurslar va koʻnikmalarni shakllantirish uchun hayot tarixi integratsiyasi[105]. 126 nafar bola ishtirokida oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, Real Life Heroes davolash usuli TSSB alomatlarini kamaytirish va xulq-atvor muammolarini yaxshilashda samarali boʻladi[106].

Hikoya-hissiyot jarayonini kodlash tizimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Hikoya-hissiyot jarayonini kodlash tizimi (NEPCS) sakkizta mijoz belgilarini aniqlaydigan xatti-harakat kodlash tizimidir: mavhum hikoya, boʻsh hikoya, hikoya qilinmagan his-tuygʻular, inchoate hikoya, bir xil eski hikoya, raqobatdosh syujetlar hikoyasi, kutilmagan natijalar hikoyasi va kashfiyot hikoyasi. Har bir marker oʻziga xos hikoya va hissiyot jarayoni koʻrsatkichlari videotasvirga olingan terapiya seanslaridan olingan bir daqiqalik vaqt segmentlarida ifodalanganlik darajasiga qarab farq qiladi. Rivoyat va hissiy ifodaning yaxshilangan integratsiyasi ilgari murakkab travmadan tiklanish bilan bogʻliq edi[107].

Qoʻshimchalar, oʻz-oʻzini tartibga solish va vakolat doirasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qoʻshimchalar, oʻz-oʻzini tartibga solish va malaka (ARC) asosi — bu murakkab travma taʼsiriga uchragan bolalar va oʻsmirlar uchun aralashuv[108]. ARC ramkasi murakkab travmani boshdan kechirgan bolalar va oʻsmirlarni davolash uchun moslashuvchan, komponentlarga asoslangan aralashuvdir[108]. Nazariy jihatdan bogʻlanish, travma va rivojlanish nazariyalariga asoslangan va surunkali, shaxslararo travma taʼsiriga uchragan uchta asosiy sohani koʻrib chiqadi: biriktirish, oʻzini oʻzi boshqarish va rivojlanish kompetentsiyalari[108]. AQSh Milliy Bolalar Travmatik Stress Tarmogʻi maʼlumotlaridan foydalangan holda oʻtkazilgan tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, ARC tizimi bilan davolash samarali boʻlib, xulq-atvor muammolari va TSSB simptomlarini travmaga yoʻnaltirilgan kognitiv xulq-atvor terapiyasiga oʻxshash darajada kamaytiradi[99].

Maktab miqyosida yondashuvlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻrganilgan koʻplab maktab miqyosidagi tadbirlar bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi, bu esa bolalik travmasini davolash uchun maktab miqyosidagi tadbirlarni qoʻllab-quvvatlovchi dalillarning kuchini cheklaydi; biroq maktab miqyosidagi yondashuvlarni oʻrganish natijalari shuni koʻrsatadiki, ular oʻrtacha darajada samarali boʻlib, travma belgilarini kamaytiradi, xatti-harakatlarning oʻzgarishini ragʻbatlantiradi va oʻz-oʻzini hurmat qilishni yaxshilaydi[90].

Farmatsevtik muolajalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Farmatsevtika vositalaridan (dorilar) bolalik travmasini davolashda foydalanish samaradorligini baholaydigan koʻpgina tadqiqotlar TSSBni davolashga qaratilgan[87][89]. TSSB — bu bolalik travmasidan kelib chiqadigan sogʻliq uchun faqat bitta taʼsir[109]. TSSBdan tashqari bolalik travmasining boshqa sogʻliqqa taʼsirini davolash uchun farmatsevtik davolash samaradorligini bir nechta tadqiqotlar baholaydi.

Selektiv serotoninni qayta qabul qilish inhibitörleri (SSRI) va boshqa antidepressantlar TSSB belgilarini davolash uchun keng qoʻllaniladigan dorilardir[110]. Tadqiqotlar (tizimli sharhlar) dori-darmonlar TSSBni davolash uchun psixosotsial terapiyaga qaraganda kamroq samarali boʻlishi mumkinligini koʻrsatdi[87][89]. Biroq dorilar TSSB uchun CBT kabi terapiyaning boshqa shakli bilan birlashtirilganda samarali boʻlishi koʻrsatilgan[111].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Childhood adversity and trauma: experiences of professionals trained to routinely enquire about childhood adversity“. Heliyon. 5-jild, № 7. 2019-yil iyul. e01900-bet. doi:10.1016/j.heliyon.2019.e01900. PMC 6658729. PMID 31372522. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 „Childhood origins of self-destructive behavior“. The American Journal of Psychiatry. 148-jild, № 12. 1991-yil dekabr. 1665–71-bet. doi:10.1176/ajp.148.12.1665. PMID 1957928. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  3. ↑ 3,0 3,1 Lupien, Sonia J.; McEwen, Bruce S.; Gunnar, Megan R.; Heim, Christine (2009). „Effects of stress throughout the lifespan on the brain, behaviour and cognition“. Nature Reviews Neuroscience (inglizcha). 10-jild, № 6. 434–445-bet. doi:10.1038/nrn2639. ISSN 1471-0048. PMID 19401723.
  4. ↑ „The Adverse Childhood Experiences (ACE) Study“. Centers for Diesase Control. Qaraldi: 6-iyun 2017-yil.
  5. ↑ 5,0 5,1 „Adverse childhood experiences are associated with the risk of lung cancer: a prospective cohort study“. BMC Public Health. 10-jild. 2010-yil yanvar. 20-bet. doi:10.1186/1471-2458-10-20. PMC 2826284. PMID 20085623. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  6. ↑ „Cumulative childhood stress and autoimmune diseases in adults“. Psychosomatic Medicine. 71-jild, № 2. 2009-yil fevral. 243–50-bet. doi:10.1097/PSY.0b013e3181907888. PMC 3318917. PMID 19188532. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 „Early environment, emotions, responses to stress, and health“. Journal of Personality. 72-jild, № 6. 2004-yil dekabr. 1365–93-bet. doi:10.1111/j.1467-6494.2004.00300.x. PMID 15509286. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  8. ↑ 8,0 8,1 „Stress, stress response, and health“. The Nursing Clinics of North America. 39-jild, № 1. 2004-yil mart. 1–17-bet. doi:10.1016/j.cnur.2003.11.001. PMID 15062724. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  9. ↑ Miller, Gregory E.; Chen, Edith; Zhou, Eric S. (2007). „If it goes up, must it come down? Chronic stress and the hypothalamic-pituitary-adrenocortical axis in humans“. Psychological Bulletin. 133-jild, № 1. 25–45-bet. doi:10.1037/0033-2909.133.1.25. ISSN 0033-2909. PMID 17201569.
  10. ↑ „Adverse childhood experiences and the risk of depressive disorders in adulthood“. Journal of Affective Disorders. 82-jild, № 2. 2004-yil oktabr. 217–25-bet. doi:10.1016/j.jad.2003.12.013. PMID 15488250. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  11. ↑ „Developmental origins of cardiovascular disease: Impact of early life stress in humans and rodents“. Neuroscience and Biobehavioral Reviews. 74-jild, № Pt B. 2017-yil mart. 453–465-bet. doi:10.1016/j.neubiorev.2016.07.018. PMC 5250589. PMID 27450581. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  12. ↑ „Adult shyness: the interaction of temperamental sensitivity and an adverse childhood environment“. Personality & Social Psychology Bulletin. 31-jild, № 2. 2005-yil fevral. 181–97-bet. doi:10.1177/0146167204271419. PMID 15619591. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  13. ↑ „The long-term health consequences of child physical abuse, emotional abuse, and neglect: a systematic review and meta-analysis“. PLOS Medicine. 9-jild, № 11. 2012. e1001349-bet. doi:10.1371/journal.pmed.1001349. PMC 3507962. PMID 23209385.
  14. ↑ „When Emotional Pain Becomes Physical: Adverse Childhood Experiences, Pain, and the Role of Mood and Anxiety Disorders“. Journal of Clinical Psychology. 73-jild, № 10. 2017-yil oktabr. 1403–1428-bet. doi:10.1002/jclp.22444. PMC 6098699. PMID 28328011. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  15. ↑ „The role of early life stress in adult psychiatric disorders: a systematic review according to childhood trauma subtypes“. The Journal of Nervous and Mental Disease. 201-jild, № 12. 2013-yil dekabr. 1007–20-bet. doi:10.1097/NMD.0000000000000049. PMID 24284634. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  16. ↑ Curran, Emma; Adamson, Gary; Rosato, Michael; De Cock, Paul; Leavey, Gerard (3-may 2018-yil). „Profiles of childhood trauma and psychopathology: US National Epidemiologic Survey“. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology. 53-jild, № 11. 1207–1219-bet. doi:10.1007/s00127-018-1525-y. ISSN 0933-7954. PMID 29725700.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  17. ↑ „M122. Impact of Childhood Trauma on Educational Achievement in Young People at Clinical High Risk of Psychosis“. Schizophrenia Bulletin. 43-jild, № suppl_1. 1-mart 2017-yil. S255-bet. doi:10.1093/schbul/sbx022.116. PMC 5475870.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  18. ↑ 18,0 18,1 „Effects of Childhood Trauma on Adults“. International Society for Traumatic Stress Studies. 2020-yil 7-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-fevral 2019-yil.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 „Childhood maltreatment is associated with distinct genomic and epigenetic profiles in posttraumatic stress disorder“. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 110-jild, № 20. 2013-yil may. 8302–7-bet. Bibcode:2013PNAS..110.8302M. doi:10.1073/pnas.1217750110. PMC 3657772. PMID 23630272. {{cite magazine}}: Invalid |display-authors=6 (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  20. ↑ „The signature of maternal rearing in the methylome in rhesus macaque prefrontal cortex and T cells“. The Journal of Neuroscience. 32-jild, № 44. 2012-yil oktabr. 15626–42-bet. doi:10.1523/JNEUROSCI.1470-12.2012. PMC 3490439. PMID 23115197. {{cite magazine}}: Invalid |display-authors=6 (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 „Epigenetic Alterations Associated with War Trauma and Childhood Maltreatment“. Behavioral Sciences & the Law. 33-jild, № 5. 2015-yil oktabr. 701–21-bet. doi:10.1002/bsl.2200. PMID 26358541. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  22. ↑ „Neuroendocrine aspects of the response to stress“. Metabolism. 51-jild, № 6 Suppl 1. 2002-yil iyun. 5–10-bet. doi:10.1053/meta.2002.33184. PMID 12040534. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  23. ↑ Stenz, Ludwig; Schechter, Daniel S.; Serpa, Sandra Rusconi; Paoloni-Giacobino, Ariane (2018-yil dekabr). „Intergenerational Transmission of DNA Methylation Signatures Associated with Early Life Stress“. Current Genomics. 19-jild, № 8. 665–675-bet. doi:10.2174/1389202919666171229145656. ISSN 1389-2029. PMC 6225454. PMID 30532646. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  24. ↑ 24,0 24,1 „Childhood trauma and risk for PTSD: relationship to intergenerational effects of trauma, parental PTSD, and cortisol excretion“. Development and Psychopathology. 13-jild, № 3. 2001. 733–53-bet. doi:10.1017/S0954579401003170. PMID 11523857.
  25. ↑ „Epigenetic alterations following early postnatal stress: a review on novel aetiological mechanisms of common psychiatric disorders“. Clinical Epigenetics. 7-jild, № 1. 2015. 122-bet. doi:10.1186/s13148-015-0156-3. PMC 4650349. PMID 26583053.
  26. ↑ „Social and Economic Consequences of Child Abuse and Neglect“. Child Welfare Information Gateway. U.S. Department of Health and Human Services. 2023-yil 7-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 13-mart. Jamoat mulki Bu maqola jamoat mulki boʻlgan maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi.
  27. ↑ „The Estimated Annual Cost of Child Abuse and Neglect“. Prevent Child Abuse America.
  28. ↑ „Poor Parenting Can Be Passed From Generation to Generation“. NBC News (2-may 2016-yil). Qaraldi: 16-mart 2017-yil.
  29. ↑ „Childhood trauma compromises health via diverse pathways“. The Blue Knot Foundation. 2017-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 16-mart 2017-yil.
  30. ↑ „Adverse Childhood Experiences (ACEs): Mental Illness of a Parent“. Crow Wing Energized. 2017-yil 22-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 16-mart 2017-yil.
  31. ↑ „Epigenetic mechanisms in the development of behavior: advances, challenges, and future promises of a new field“. Development and Psychopathology. 25-jild, № 4 Pt 2. 2013-yil noyabr. 1279–91-bet. doi:10.1017/S0954579413000618. PMC 4080409. PMID 24342840. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  32. ↑ „Psychobiology and molecular genetics of resilience“. Nature Reviews. Neuroscience. 10-jild, № 6. 2009-yil iyun. 446–57-bet. doi:10.1038/nrn2649. PMC 2833107. PMID 19455174. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  33. ↑ „Childhood adversity and epigenetic regulation of glucocorticoid signaling genes: Associations in children and adults“. Development and Psychopathology. 28-jild, № 4pt2. 2016-yil noyabr. 1319–1331-bet. doi:10.1017/S0954579416000870. PMC 5330387. PMID 27691985. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  34. ↑ „Child and adolescent abuse and neglect research: a review of the past 10 years. Part I: Physical and emotional abuse and neglect“. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. 38-jild, № 10. 1999-yil oktabr. 1214–22-bet. doi:10.1097/00004583-199910000-00009. PMID 10517053. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  35. ↑ „Maternal early-life trauma and affective parenting style: the mediating role of HPA-axis function“. Archives of Women's Mental Health. 19-jild, № 1. 2016-yil fevral. 17–23-bet. doi:10.1007/s00737-015-0528-x. PMID 25956587. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  36. ↑ „Relationships between childhood maltreatment, adult health and psychiatric outcomes, and medical utilization“. Journal of Clinical Psychiatry. 65-jild. 2004. 10–15-bet.
  37. ↑ 37,00 37,01 37,02 37,03 37,04 37,05 37,06 37,07 37,08 37,09 37,10 37,11 „Resilience to adult psychopathology following childhood maltreatment: evidence from a community sample“. Child Abuse & Neglect. 31-jild, № 3. 2007-yil mart. 211–29-bet. doi:10.1016/j.chiabu.2007.02.004. PMID 17399786. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 38,5 38,6 38,7 „Ordinary magic. Resilience processes in development“. The American Psychologist. 56-jild, № 3. 2001-yil mart. 227–38-bet. doi:10.1037/0003-066x.56.3.227. PMID 11315249. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 „Resilience and development: Contributions from the study of children who overcome adversity“. Development and Psychopathology. 2-jild, № 4. 1990-yil oktabr. 425–444-bet. doi:10.1017/S0954579400005812. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  40. ↑ „Cultivating positive emotions to optimize health and well-being“. Prevention & Treatment. 3-jild. 2000. np-bet. doi:10.1037/1522-3736.3.0001a. {{cite magazine}}: Unknown parameter |doi_brokendate= ignored (|doi-broken-date= suggested) (yordam)
  41. ↑ „Psychological resilience and positive emotional granularity: examining the benefits of positive emotions on coping and health“. Journal of Personality. 72-jild, № 6. 2004-yil dekabr. 1161–90-bet. doi:10.1111/j.1467-6494.2004.00294.x. PMC 1201429. PMID 15509280. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  42. ↑ „Resilience mitigates the suicide risk associated with childhood trauma“. Journal of Affective Disorders. 133-jild, № 3. 2011-yil oktabr. 591–4-bet. doi:10.1016/j.jad.2011.05.006. PMID 21621850. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  43. ↑ 43,0 43,1 „Moderating effects of resilience on depression in individuals with a history of childhood abuse or trauma exposure“. Journal of Affective Disorders. 126-jild, № 3. 2010-yil noyabr. 411–4-bet. doi:10.1016/j.jad.2010.04.009. PMC 3606050. PMID 20488545. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  44. ↑ „Childhood adversity and adult depression: The protective role of psychological resilience“. Child Abuse & Neglect. 64-jild. 2017-yil fevral. 89–100-bet. doi:10.1016/j.chiabu.2016.12.012. PMID 28056359. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  45. ↑ „Anxiety among adults with a history of childhood adversity: Psychological resilience moderates the indirect effect of emotion dysregulation“. Journal of Affective Disorders. 217-jild. 2017-yil avgust. 144–152-bet. doi:10.1016/j.jad.2017.03.047. PMID 28410477. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  46. ↑ „Adaptational Style and Dispositional Structure: Coping in the Context of the Five-Factor Model“. Journal of Personality. 64-jild, № 4. 1996-yil dekabr. 737–774-bet. doi:10.1111/j.1467-6494.1996.tb00943.x. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  47. ↑ „Relationship of resilience to personality, coping, and psychiatric symptoms in young adults“. Behaviour Research and Therapy. 44-jild, № 4. 2006-yil aprel. 585–99-bet. doi:10.1016/j.brat.2005.05.001. PMID 15998508. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  48. ↑ 48,0 48,1 48,2 „Rethinking Resilience: A Developmental Process Perspective“, Resilience and Vulnerability, 2003 — 243–266-bet. DOI:10.1017/cbo9780511615788.012. ISBN 978-0-521-00161-8. 
  49. ↑ „Chapter 3, Understanding the Impact of Trauma.“, Trauma-Informed Care in Behavioral Health Services, Trauma-Informed Care in Behavioral Health Services (Treatment Improvement Protocol (TIP) Series. Rockville (MD): Center for Substance Abuse Treatment (US), 2014. 
  50. ↑ SAMHSA's Concept of Trauma and Guidance for a Trauma-Informed Approach. Rockville, MD: Substance Abuse and Mental Health Services Administration., 2014. 
  51. ↑ Kent, Angela; Waller, Glenn (1-may 1998-yil). „The Impact of Childhood Emotional Abuse: An Extension of the Child Abuse and Trauma Scale“. Child Abuse & Neglect (inglizcha). 22-jild, № 5. 393–399-bet. doi:10.1016/S0145-2134(98)00007-6. ISSN 0145-2134. PMID 9631251.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  52. ↑ Thompson, Anne E.; Kaplan, Carole A. (1996). „Childhood Emotional Abuse“. British Journal of Psychiatry (inglizcha). 168-jild, № 2. 143–148-bet. doi:10.1192/bjp.168.2.143. ISSN 0007-1250. PMID 8837902.
  53. ↑ „Bullying“ (inglizcha). The National Child Traumatic Stress Network (26-mart 2018-yil). Qaraldi: 26-oktabr 2020-yil.
  54. ↑ „Consequences of Childhood Bullying on Mental Health and Relationships for Young Adults“. Journal of Child and Family Studies. 28-jild, № 9. 2019-yil sentabr. 2379–2389-bet. doi:10.1007/s10826-018-1197-y. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  55. ↑ „Adult psychiatric outcomes of bullying and being bullied by peers in childhood and adolescence“. JAMA Psychiatry. 70-jild, № 4. 2013-yil aprel. 419–26-bet. doi:10.1001/jamapsychiatry.2013.504. PMC 3618584. PMID 23426798. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  56. ↑ „Community Violence“ (inglizcha). The National Child Traumatic Stress Network (8-dekabr 2017-yil). Qaraldi: 26-oktabr 2020-yil.
  57. ↑ 57,0 57,1 „Community violence: a meta-analysis on the effect of exposure and mental health outcomes of children and adolescents“. Development and Psychopathology. 21-jild, № 1. 2009-yil yanvar. 227–59-bet. doi:10.1017/S0954579409000145. PMID 19144232. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  58. ↑ „Psychological symptoms linking exposure to community violence and academic functioning in African American adolescents“. Journal of Youth and Adolescence. 42-jild, № 2. 2013-yil fevral. 250–62-bet. doi:10.1007/s10964-012-9895-z. PMC 4865382. PMID 23277294. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  59. ↑ „Violence exposure and substance use in adolescents: findings from three countries“. Pediatrics. 111-jild, № 3. 2003-yil mart. 535–40-bet. doi:10.1542/peds.111.3.535. PMID 12612233. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  60. ↑ „Longitudinal associations between community violence exposure and suicidality“. The Journal of Adolescent Health. 43-jild, № 4. 2008-yil oktabr. 380–6-bet. doi:10.1016/j.jadohealth.2008.02.015. PMC 2605628. PMID 18809136. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  61. ↑ „Community violence exposure, social cognition, and aggression among urban elementary school children“. Child Development. 74-jild, № 5. 2003-yil oktabr. 1561–76-bet. doi:10.1111/1467-8624.00623. PMID 14552414. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  62. ↑ „Community violence exposure and children's social adjustment in the school peer group: the mediating roles of emotion regulation and social cognition“. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 68-jild, № 4. 2000-yil avgust. 670–83-bet. doi:10.1037/0022-006x.68.4.670. PMID 10965642. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  63. ↑ „Social–cognitive mediators of the association between community violence exposure and aggressive behavior“. School Psychology Quarterly. 24-jild, № 3. 2009-yil sentabr. 199–210-bet. doi:10.1037/a0017362. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  64. ↑ „The need for inclusion of psychological trauma in the professional curriculum: A call to action“. Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy. 1-jild, № 1. 2009. 3–23-bet. doi:10.1037/a0015224.
  65. ↑ „Disasters“ (inglizcha). The National Child Traumatic Stress Network (25-yanvar 2018-yil). Qaraldi: 26-oktabr 2020-yil.
  66. ↑ „Katrina inspired disaster screenings and services: School-based trauma interventions“. Traumatology. 25-jild, № 2. 2019-yil iyun. 133–141-bet. doi:10.1037/trm0000178. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  67. ↑ „Children exposed to a natural disaster: psychological consequences eight years after 2004 tsunami“. Nordic Journal of Psychiatry. 72-jild, № 1. 2018-yil yanvar. 75–81-bet. doi:10.1080/08039488.2017.1382569. PMID 28990835. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  68. ↑ „Intimate Partner Violence“ (inglizcha). The National Child Traumatic Stress Network (30-oktabr 2017-yil). Qaraldi: 26-oktabr 2020-yil.
  69. ↑ „Exposure to domestic violence: A meta-analysis of child and adolescent outcomes“. Aggression and Violent Behavior. 13-jild, № 2. 2008-yil mart. 131–140-bet. doi:10.1016/j.avb.2008.02.005. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  70. ↑ Lambert, Hilary K.; Meza, Rosemary; Martin, Prerna; Fearey, Eliot; McLaughlin, Katie A. (2017), „Childhood Trauma as a Public Health Issue“, Evidence-Based Treatments for Trauma Related Disorders in Children and Adolescents, Cham: Springer International Publishing: 49–66, doi:10.1007/978-3-319-46138-0_3, ISBN 978-3-319-46136-6, qaraldi: 22-sentabr 2021-yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()
  71. ↑ „Posttraumatic stress following acute medical trauma in children: a proposed model of bio-psycho-social processes during the peri-trauma period“. Clinical Child and Family Psychology Review. 17-jild, № 4. 2014-yil dekabr. 399–411-bet. doi:10.1007/s10567-014-0174-2. PMC 4319666. PMID 25217001. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  72. ↑ 72,0 72,1 „Play therapy treatment of pediatric medical trauma: A retrospective case study of a preschool child“. International Journal of Play Therapy. 29-jild, № 1. 2020-yil yanvar. 33–42-bet. doi:10.1037/pla0000109. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  73. ↑ „Supplemental Material for Differences in Childhood Physical Abuse Reporting and the Association Between CPA and Alcohol Use Disorder in European American and African American Women“. Psychology of Addictive Behaviors. 2016. adb0000174.supp-bet. doi:10.1037/adb0000174.supp.
  74. ↑ 74,0 74,1 „Child Physical Abuse“, The APSAC Handbook on Child Maltreatment. SAGE Publications, 2001 — 21–50-bet. ISBN 978-0-7619-1991-9. 
  75. ↑ „Fractures in infants: one in four is non-accidental“. Child Abuse Review. 12-jild, № 6. 2003-yil noyabr. 384–391-bet. doi:10.1002/car.806. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  76. ↑ „Dimensions of child maltreatment and children's adjustment: contributions of developmental timing and subtype“. Development and Psychopathology. 13-jild, № 4. 2001-yil dekabr. 759–82-bet. doi:10.1017/s0954579401004023. PMID 11771907. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  77. ↑ „Psychosocial Characterization of Physically Abused Children from Low Socioeconomic Households in Comparison to Neglected and Nonmaltreated Children“. Journal of Child and Family Studies. 11-jild, № 4. 1-dekabr 2002-yil. 441–453-bet. doi:10.1023/A:1020983308496.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  78. ↑ „Refugee Trauma“ (inglizcha). The National Child Traumatic Stress Network (25-yanvar 2018-yil). Qaraldi: 26-oktabr 2020-yil.
  79. ↑ „Trauma history and psychopathology in war-affected refugee children referred for trauma-related mental health services in the United States“. Journal of Traumatic Stress. 25-jild, № 6. 2012-yil dekabr. 682–90-bet. doi:10.1002/jts.21749. PMID 23225034. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  80. ↑ „Symbolisierung früher Trennungstraumata und Neubildung von Repräsentanzen“. Psyche (nemischa). 64-jild, № 1. 2010. 1–33-bet. {{cite magazine}}: Unknown parameter |trans_title= ignored (|trans-title= suggested) (yordam)
  81. ↑ „Failure-to-thrive is associated with disorganized infant-mother attachment and unresolved maternal attachment“. Infant Mental Health Journal. 21-jild, № 6. 2000. 428–442-bet. doi:10.1002/1097-0355(200011/12)21:6<428::aid-imhj2>3.0.co;2-b.
  82. ↑ „Institutional childcare and the affective deficiency syndrome: consequences on growth, nutrition and development“. Early Human Development. 65 Suppl-jild. 2001-yil noyabr. S145-52-bet. doi:10.1016/s0378-3782(01)00216-x. PMID 11755045. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  83. ↑ „Complex Trauma in Children and Adolescents“. Psychiatric Annals. 35-jild, № 5. 1-may 2005-yil. 390–398-bet. doi:10.3928/00485713-20050501-05. {{cite magazine}}: Invalid |display-authors=6 (yordam)CS1 maint: date format ()
  84. ↑ „The Psychiatric Effects of Massive Trauma on Cambodian Children: I. The Children“. Journal of the American Academy of Child Psychiatry. 25-jild, № 3. 1986. 370–376-bet. doi:10.1016/s0002-7138(09)60259-4.
  85. ↑ 85,0 85,1 Bryant, R. A.; Creamer, M.; O'Donnell, M.; Forbes, D.; Felmingham, K. L.; Silove, D.; Malhi, G.; Hoof, M. van; McFarlane, A. C. (2017-yil avgust). „Separation from parents during childhood trauma predicts adult attachment security and post-traumatic stress disorder“. Psychological Medicine (inglizcha). 47-jild, № 11. 2028–2035-bet. doi:10.1017/S0033291717000472. ISSN 0033-2917. PMID 28535839. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  86. ↑ „Traumatic Grief“ (inglizcha). The National Child Traumatic Stress Network (25-yanvar 2018-yil). Qaraldi: 26-oktabr 2020-yil.
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 87,3 87,4 87,5 87,6 87,7 Wethington, Holly R.; Hahn, Robert A.; Fuqua-Whitley, Dawna S.; Sipe, Theresa Ann; Crosby, Alex E.; Johnson, Robert L.; Liberman, Akiva M.; Mościcki, Eve; Price, LeShawndra N. (2008-yil sentabr). „The Effectiveness of Interventions to Reduce Psychological Harm from Traumatic Events Among Children and Adolescents“. American Journal of Preventive Medicine (inglizcha). 35-jild, № 3. 287–313-bet. doi:10.1016/j.amepre.2008.06.024. PMID 18692745. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  88. ↑ 88,0 88,1 Ehring, Thomas; Welboren, Renate; Morina, Nexhmedin; Wicherts, Jelte M.; Freitag, Janina; Emmelkamp, Paul M. G. (2014-yil dekabr). „Meta-analysis of psychological treatments for posttraumatic stress disorder in adult survivors of childhood abuse“. Clinical Psychology Review. 34-jild, № 8. 645–657-bet. doi:10.1016/j.cpr.2014.10.004. ISSN 1873-7811. PMID 25455628. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  89. ↑ 89,0 89,1 89,2 89,3 89,4 89,5 89,6 89,7 Coventry, Peter A.; Meader, Nick; Melton, Hollie; Temple, Melanie; Dale, Holly; Wright, Kath; Cloitre, Marylène; Karatzias, Thanos; Bisson, Jonathan (2020-yil avgust). „Psychological and pharmacological interventions for posttraumatic stress disorder and comorbid mental health problems following complex traumatic events: Systematic review and component network meta-analysis“. PLOS Medicine. 17-jild, № 8. e1003262-bet. doi:10.1371/journal.pmed.1003262. ISSN 1549-1676. PMC 7446790. PMID 32813696. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  90. ↑ 90,0 90,1 Avery, Julie C.; Morris, Heather; Galvin, Emma; Misso, Marie; Savaglio, Melissa; Skouteris, Helen (2021). „Systematic Review of School-Wide Trauma-Informed Approaches“. Journal of Child & Adolescent Trauma. 14-jild, № 3. 381–397-bet. doi:10.1007/s40653-020-00321-1. PMC 8357891. PMID 34471456.
  91. ↑ van der Kolk, Bessel A (2003-yil aprel). „The neurobiology of childhood trauma and abuse“. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America. 12-jild, № 2. 293–317-bet. doi:10.1016/s1056-4993(03)00003-8. ISSN 1056-4993. PMID 12725013. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  92. ↑ De Bellis, Michael D.; Zisk, Abigail (2014-yil aprel). „The Biological Effects of Childhood Trauma“. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America. 23-jild, № 2. 185–222-bet. doi:10.1016/j.chc.2014.01.002. ISSN 1056-4993. PMC 3968319. PMID 24656576. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  93. ↑ 93,0 93,1 93,2 „First-line therapy for post-traumatic stress disorder: A systematic review of cognitive behavioural therapy and psychodynamic approaches“. Counselling and Psychotherapy Research. 18-jild, № 3. 2018-yil sentabr. 237–250-bet. doi:10.1002/capr.12174. PMC 6099301. PMID 30147450. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  94. ↑ „A paradigm shift in responding to children who have experienced trauma: The Australian treatment and care for kids program“. Children and Youth Services Review. 94-jild. 2018-yil noyabr. 525–534-bet. doi:10.1016/j.childyouth.2018.08.031. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  95. ↑ Oosterbaan, Veerle; Covers, Milou L. V.; Bicanic, Iva A. E.; Huntjens, Rafaële J. C.; de Jongh, Ad (2019). „Do early interventions prevent PTSD? A systematic review and meta-analysis of the safety and efficacy of early interventions after sexual assault“. European Journal of Psychotraumatology. 10-jild, № 1. 1682932-bet. doi:10.1080/20008198.2019.1682932. ISSN 2000-8066. PMC 6853210. PMID 31762949.
  96. ↑ 96,0 96,1 Harris, Stephanie (19-oktabr 2012-yil). „Cognitive Behavioural Therapy: Basics and Beyond (2nd edn.) Judith S. Beck New York: The Guilford Press, 2011. pp. 391, £34.99 (hb)“. Behavioural and Cognitive Psychotherapy. 41-jild, № 1. 124–125-bet. doi:10.1017/s135246581200094x. ISBN 978-160918-504-6. ISSN 1352-4658.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  97. ↑ Treatment of Posttraumatic Stress Disorder. The National Academies Press, 18-dekabr 2008-yil. DOI:10.17226/11955. ISBN 978-0-309-10926-0. 
  98. ↑ „Internet-based cognitive behavioural therapy (iCBT) for posttraumatic stress disorder versus waitlist control: study protocol for a randomised controlled trial“. Trials. 16-jild, № 1. 2015-yil dekabr. 544-bet. doi:10.1186/s13063-015-1059-5. PMC 4666048. PMID 26628268. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  99. ↑ 99,0 99,1 Treating trauma and traumatic grief in children and adolescents. New York: Guilford Press, 2006. ISBN 9781462528400. 
  100. ↑ Cohen, Judith A.; Mannarino, Anthony P.; Iyengar, Satish (2011-yil yanvar). „Community treatment of posttraumatic stress disorder for children exposed to intimate partner violence: a randomized controlled trial“. Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine. 165-jild, № 1. 16–21-bet. doi:10.1001/archpediatrics.2010.247. ISSN 1538-3628. PMID 21199975. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  101. ↑ Cohen, Judith A.; Mannarino, Anthony P. (2015-yil iyul). „Trauma-focused Cognitive Behavior Therapy for Traumatized Children and Families“. Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America. 24-jild, № 3. 557–570-bet. doi:10.1016/j.chc.2015.02.005. ISSN 1558-0490. PMC 4476061. PMID 26092739. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  102. ↑ 102,0 102,1 Bisson, J.; Andrew, M. (18-iyul 2007-yil). Bisson, Jonathan (muh.). „Psychological treatment of post-traumatic stress disorder (PTSD)“. The Cochrane Database of Systematic Reviews. № 3. CD003388-bet. doi:10.1002/14651858.CD003388.pub3. ISSN 1469-493X. PMID 17636720.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  103. ↑ 103,0 103,1 103,2 „EMDR, adaptive processing, and case conceptualization“. Journal of EMDR Practice and Research. 1-jild. 2007. 68–87-bet. doi:10.1891/1933-3196.1.2.68.
  104. ↑ de Roos, Carlijn; van der Oord, Saskia; Zijlstra, Bonne; Lucassen, Sacha; Perrin, Sean; Emmelkamp, Paul; de Jongh, Ad (2017-yil noyabr). „Comparison of eye movement desensitization and reprocessing therapy, cognitive behavioral writing therapy, and wait-list in pediatric posttraumatic stress disorder following single-incident trauma: a multicenter randomized clinical trial“. Journal of Child Psychology and Psychiatry, and Allied Disciplines. 58-jild, № 11. 1219–1228-bet. doi:10.1111/jcpp.12768. ISSN 1469-7610. PMID 28660669. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  105. ↑ Kagan, Richard; Spinazzola, Joseph (2013-yil oktabr). „Real Life Heroes in Residential Treatment: Implementation of an Integrated Model of Trauma and Resiliency-Focused Treatment for Children and Adolescents with Complex PTSD“. Journal of Family Violence (inglizcha). 28-jild, № 7. 705–715-bet. doi:10.1007/s10896-013-9537-6. ISSN 0885-7482. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  106. ↑ Kagan, Richard; Henry, James; Richardson, Margaret; Trinkle, Joanne; LaFrenier, Audrey (2014-yil sentabr). „Evaluation of Real Life Heroes treatment for children with complex PTSD“. Psychological Trauma: Theory, Research, Practice, and Policy (inglizcha). 6-jild, № 5. 588–596-bet. doi:10.1037/a0035879. ISSN 1942-969X. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  107. ↑ „Narrative and emotion integration processes in emotion-focused therapy for complex trauma: an exploratory process-outcome analysis“. Person-Centered & Experiential Psychotherapies. 15-jild, № 2. 2-aprel 2016-yil. 67–94-bet. doi:10.1080/14779757.2015.1132756.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  108. ↑ 108,0 108,1 108,2 Blaustein, Margaret E.; Kinniburgh, Kristine M. (2017), „Attachment, Self-Regulation, and Competency (ARC)“, Evidence-Based Treatments for Trauma Related Disorders in Children and Adolescents, Cham: Springer International Publishing: 299–319, doi:10.1007/978-3-319-46138-0_14, ISBN 978-3-319-46136-6, qaraldi: 14-sentabr 2021-yil{{citation}}: CS1 maint: date format ()
  109. ↑ Hughes, Karen; Bellis, Mark A.; Hardcastle, Katherine A.; Sethi, Dinesh; Butchart, Alexander; Mikton, Christopher; Jones, Lisa; Dunne, Michael P. (2017-yil avgust). „The effect of multiple adverse childhood experiences on health: a systematic review and meta-analysis“. The Lancet. Public Health. 2-jild, № 8. e356–e366-bet. doi:10.1016/S2468-2667(17)30118-4. ISSN 2468-2667. PMID 29253477. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  110. ↑ American Psychiatric Association. „Medications for PTSD“. www.apa.org. 2019-yil 22-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-aprel 2021-yil.
  111. ↑ Hien, D.A.; Levin, Frances R.; Ruglass, Lesia; Lopez-Castro, Teresa (2015-yil yanvar). „Enhancing the effects of cognitive behavioral therapy for PTSD and alcohol use disorders with antidepressant medication: A randomized clinical trial“. Drug and Alcohol Dependence. 146-jild. e142-bet. doi:10.1016/j.drugalcdep.2014.09.303. ISSN 0376-8716. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam) 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bolalik_travmalari&oldid=4998224" dan olindi