Boshqird alifbosi
Boshqird alifbosi (boshqird tilida: башҡорт яҙыуы) — boshqird tili uchun ishlatiladigan yozuv tizimi. XIX asrning oʻrtalariga qadar boshqirdlar arab yozuvidan foydalangan holda turkiy adabiy tilda yozganlar. 1869-yilda rus tilshunosi Mirsalix Bekchurin boshqird tili grammatikasi boʻyicha birinchi qoʻllanmani nashr etdi va birinchi kirill boshqirdcha kirish kitobi 1892-yilda Vasiliy Katarinskiy tomonidan Orenburgda nashr etilgan. Lotinlashtirish birinchi marta 1924y-il iyun oyida, Boshqird alifbosining birinchi loyihasini ishlab chiqqanda muhokama qilingan. Keyinchalik koʻproq islohotlar amalga oshirildi va 1938-yilda yakuniy versiya qabul qilinishi bilan yakunlandi.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Dastlabki davr
[tahrir | manbasini tahrirlash]XIX asrning oʻrtalariga qadar boshqirdlar arab yozuvidan foydalangan holda turkiy adabiy tilda yozganlar. Turkiy tilida boshqird adabiyotining koʻplab asarlari, jumladan, Boshqird shezhere („Bashqird xalqining nasabnomalari“), Botirshaning imperator Elizavetaga maktubi, Salavat Yulayevning ordenlari, shuningdek, shoirlar A. Kargali, Taddetdin Yalsigul Al- Boshkordi, H. Solihov, Gali Sokoroy, Miftahetdin Akmulla, Muxametsalim Umetboev. Ogʻzaki boshqird tilining taʼsiri oʻsha davrdagi koʻplab asarlarda sezilarli darajada oʻz taʼsirini oʻtkazgan[1][2].
Boshqird tilini toʻliq ifodalovchi yozuv tizimini yaratishga birinchi urinishlar XIX asrning oʻrtalarida, yozuvchilar kirill alifbosini moslashtirishga harakat qilishlari bilan boshlandi. Ana shunday tarafdorlardan biri turkolog va tilshunos Nikolay Ilminskiy edi. U oʻzining „Turk-tatar tili kursida kirish oʻqish“ asarida bu mavzuni atroflicha muhokama qilgan[3].
1869-yilda rus tilshunosi Mirsalix Bekchurin „Buxoro, boshqirdlar, qirgʻizlar va Turkiston aholisi qoʻshimchalari bilan arab, fors va tatar tillarini oʻrganish boʻyicha dastlabki qoʻllanma“ kitobida boshqird tili grammatikasi boʻyicha birinchi qoʻllanmani nashr etdi[4]. Birinchi kirill boshqirdcha kirish kitobi Vasiliy Katarinskiy tomonidan 1892-yilda Orenburgda nashr etilgan boʻlib, uning taklif qilgan alifbosi ё, й, ѳ va ѵ harflarini joriy kirill alifbosidan chiqarib tashlagan va Ä, г̇, ҥ, Ö, ӳ qoʻshimcha belgilarni oʻz ichiga olgan. Yana bir asar XIX asrning oxirida Nikolay Katanov tomonidan yaratilgan (ӓ – / ә /, ӧ – / ө /, ӟ – / ҙ /, к̈ – / ҡ /, ӱ – / и / yordamida tayyorlangan. va boshqalar), ammo bu asar hech qachon nashr etilmagan.
1907-yilda Aleksandr Bessonov „Bashkirlar uchun boshlangʻich taʼlim“ asarini nashr etdi. Bu nashr alifboga oʻsha davrdagi kirill alifbosining ё va й dan tashqari barcha harflarini kiritish taklif qilingan va unga д̣ ҥ, ö, с̣ va ӱ belgilari qoʻshilgan. Besh yil oʻtgach, Mstislav Kulaev (Muxametxan Kulaev) „Onomatopeya asoslari va boshqirdlar uchun alifbo“ni (1919-yilda qayta nashr etilgan) nashr etdi va yana kirill alifbosini yangi belgilar bilan birgalikda ishlatdi[5][6].
Arab alifbosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1921-yil iyul oyida Sovetlarning 2-Umumboshqird qurultoyi Boshqird ASSRning davlat tili sifatida Boshqird tili uchun oʻz yozuvini yaratishga qaror qildi. 1922-yil dekabrda Kongress ASSR Xalq Maorif Komissarligining Akademik markazida yangi rasmiy alifbo va imloni ishlab chiqish komissiyasini tuzdi.
Komissiya arab alifbosini boshqird fonologiyasi ehtiyojlariga moslashtirdi. Komissiya baʼzi harflarni chiqarib tashladi va unlilarning imlosini normallashtirdi. Yangi yozuv tizimida soʻz boshida unlilar ustidagi hamza (ﺀ) qoʻllangan. Ham undosh, ham unlini ifodalovchi harflar uchun urgʻu belgisi (vertikal chiziq) harfning ostiga qoʻyiladi (ٸٖول – ул, ٸول – үл)[7].
Rasmiy ravishda tasdiqlangan alifboda quyidagi harflar mavjud edi: ي ھ ۋ و ن م ل ڴ گ ک ق ف ﻉ ش س ژ ز ر ﺫ د ﺡ ﺝ ث ﺕ پ ب va undosh tovushlar uchun ئ ي ۇ و ﻪ ا 1924-yil mart oyida soʻz boshida / s / va / e / tovushlarining ifodalanishiga nisbatan kichik oʻzgarishlar kiritildi. Arab alifbosi 1930-yilgacha amalda boʻlgan.
Lotin alifbosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Krillitsa | Lotin |
|---|---|
| h | h |
| x | ħ |
| s | ȗ, ә |
| ң | n̑ |
| ш | ŝ |
| ҫ | tʼ |
| ый | o |
| f | ĵ |
| w | ŭ |
| җ | ĝ, j |
| A a | B ʙ | V v | G g | Ƣ ƣ |
| D d | Đ đ | E e | Ƶ ƶ | Z z |
| I i | J j | K k | Q q | L l |
| M m | N n | Ŋ ŋ | O o | Ө ө |
| P p | R r | S s | Ҍ ƀ | T t |
| U u | Y y | F f | X x | H h |
| C c | Ş ş | Ь ь | Ә ә |
Tarixiy va joriy alifbolar
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Krillitsa (1940-hozir) |
Lotin (1930—1940) |
Lotin (1924-yilgi loyiha)[8] |
Kulayevning alifbosi |
Arab yozuvi |
|---|---|---|---|---|
| А а | A a | A a | А а | ا |
| Б б | B ʙ | B b | Б б | ب |
| В в | V v | V v | – | ۋ |
| W w | – | و | ||
| Г г | G g | G g | Г г | گ |
| Ғ ғ | Ƣ ƣ | Ĝ ĝ | Ғ ғ | ع |
| Д д | D d | D d | Д д | د |
| Ҙ ҙ | Đ đ | Dh dh | Į ı̨ | ذ |
| Е е, Э э | E e | Э э | Ь ь, Ɉ ɉ | ئ |
| Ё ё | – | – | – | – |
| Ж ж | Ƶ ƶ | Ƶ ƶ | Ж ж | ژ |
| -дж- | Ç ç (1933-yildan oldin) | J j | – | ج |
| З з | Z z | Z z | З з | ز |
| И и | I i | I i | И и | ي |
| Й й | J j | – | Ј ј | ى |
| К к | K k | K k | К к | ک |
| Ҡ ҡ | Q q | Q q | Һ һ | ق |
| Л л | L l | L l | Л л | ل |
| М м | M m | M m | М м | م |
| Н н | N n | N n | Н н | ن |
| Ң ң | Ŋ ŋ | Ŋ ŋ | Ҥ ҥ | ڴ |
| О о | O o | O o | Ꝏ | ۇ |
| Ө ө | Ө ө | Ö ö | Ꞝꞝ | ۇ |
| П п | P p | P p | П п | پ |
| Р р | R r | R r | Р р | ر |
| С с | S s | S s | С с | س |
| Ҫ ҫ | Ҍ ҍ | Th th | S ſ | ث |
| Т т | T t | T t | Т т | ت |
| У у | U u | U u | У у | و |
| Ү ү | Y y | Ü ü | Υ υ | و |
| Ф ф | F f | F f | Ф ф | ف |
| Х х | X x | X x | Х х | ح |
| Һ һ | H h | H h | F ʕ | ھ |
| Ц ц | – | – | – | – |
| Ч ч | C c | C c | – | چ |
| Ш ш | Ş ş | Ç ç | Ш ш | ش |
| Щ щ | – | – | – | – |
| – | ьj (1939-yildan oldin) | Y y | – | ي |
| Ъ ъ | – | – | – | – |
| Ы ы | Ь ь | Ә ә | Ъ ъ | ئ |
| Ь ь | – | – | – | – |
| Ә ә | Ә ә | E e | Ą ą | ﻪ |
| Ю ю | – | – | – | – |
| Я я | – | – | – | – |
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Языки Российской Федерации и соседних государств, 385 экз, M.: „Nauka“, 2001 — 173-176-bet. ISBN 5-02-022647-5.
- ↑ Письменные языки мира. Российская Федерация, М., 2000 — 74-bet.
- ↑ Р. М. Латыпова.. „Деятельность Н. И. Ильминского в создании башкирского алфавита“. Universum: филология и искусствоведение.
- ↑ Л. М. Хусаинова.. „Алфавиты башкирского языка в XIX – начале XX вков“. Вестник Оренбургского государственного университета, s. 37–42.
- ↑ Ҡ. З. Әхмәров. Башҡорт яҙыуы тарихынан, 2 1500 экз, Өфө: Китап, 2012. ISBN 978-5-295-05619-2.
- ↑ Л. М. Хусаинова. Башкирское письмо, 300 экз, Стерлитамак: Стерлитамакский филиал БашГУ, 2012 — 99-bet.
- ↑ А. Г. Биишев. О башкирском алфавите, Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР (ruscha), М.: Наука, 1972 — 49–58-bet.
- ↑ Project for a Tatar-Bashkir alphabet as published in the newspaper 'Эшче', 18 July 1924: Курбатов, Хәлиф Рәхим улы (1960), Татар теленең алфавиты hәм орфография тарихы, Kazan: Tatar Book Publishers, 71-bet