Britaniya harbiy maʼmuriyati (Liviya)
| Liviyadagi Britaniya harbiy maʼmuriyati inglizcha: British military administration in Libya Buyuk Britaniya koloniyasi | |||||||
| |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Madhiya «God Save the King» | |||||||
| |||||||
| Poytaxti | Tripoli | ||||||
| Yirik shaharlari | Tripoli, Bingʻozi va Misrata | ||||||
| Til(lar)i | Arabcha, berbercha, Italyancha, yahudiycha-Tripolitan arabcha va inglizcha | ||||||
| Dini | Islom, Xristianlik (Katolitsizm) va Iudaizm | ||||||
| Pul birligi | Harbiy lira (Tripolitaniya) Misr funti (Kirenaika) | ||||||
| Rasmiy til | Inglizcha | ||||||
| Maydoni | 1 208 370 km² | ||||||
| Boshqaruv shakli | Okkupatsiya qilingan harbiy maʼmuriyat | ||||||
| Bosh administrator (Tripolitaniya) | |||||||
| - 1943—1951-yillar | Trevers Blekli | ||||||
| Bosh administrator (Kirenaika) | |||||||
| - 1941—1945-yillar | Dunkan Kamming | ||||||
| - 1945—1946-yillar | Piter Akland | ||||||
| - 1946—1948-yillar | Jeyms Ho | ||||||
| - 1948-yil (vazifasini bajaruvchi) | Artur Parker | ||||||
| - 1948—1949-yillar | Erik de Kandol | ||||||
| Tarix | |||||||
| - Liviyaning ittifoqchilar tomonidan bosib olinishi | 1943-yil 13-may | ||||||
| - Italiya Liviyadan voz kechdi | 1947-yil 10-fevral | ||||||
| - Kirenaika amirligi tuzildi | 1949-yil 1-mart | ||||||
| - BMT maʼmuriyati | 1949-yil 10-dekabr | ||||||
| - Liviya Qirolligini tashkil qilish uchun Kirenaika va Fetssan-Gadames qoʻshildi (muxtoriyat bilan) | 1951-yil 25-dekabr | ||||||
| - Muxtoriyat tugadi | 1963-yil 27-aprel | ||||||
_crowned.svg){kind=small}
.svg)
Liviyadagi Britaniya harbiy maʼmuriyati (inglizcha: British military administration in Libya) — Bu Ikkinchi Jahon urushi davrida Britaniya qoʻshinlari tomonidan bosib olingan Kirenaika va Tripolitaniya hududi, ilgari Italiyaning koloniyalari edi. Kirenaikaning bosib olinishi 1949-yil 1-martda tugadi va inglizlar 1951-yil 24-dekabrda mustaqil Liviya Qirolligi tashkil etilishi munosabati bilan Tripolitaniyani tark etdilar.
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1942-yil noyabrda ittifoqchi kuchlar Kirenaikani egallab oldilar. 1943-yil fevraliga kelib, oxirgi nemis va italyan askarlari Liviyadan chiqarib yuborildi va Liviya ittifoqchilar qoʻlida edi.
Tripolitaniya va Kirenaika Britaniya maʼmuriyati, fransuzlar esa Fetssanni nazorat qildilar. 1944-yilda Muhammad Idris al-Sanusiy surgundan Qohiraga qaytdi, biroq 1947-yilda xorijiy nazoratning ayrim jihatlari olib tashlanmaguncha Kirenaikada doimiy yashashni davom ettirishdan bosh tortdi. 1947-yilda ittifoqchilar bilan tuzilgan tinchlik shartnomasi shartlariga koʻra Tripolitaniyani saqlab qolish umidida boʻlgan Italiya va Fetssanni oʻziga olmoqchi boʻlgan Fransiya Liviyaga boʻlgan barcha daʼvolaridan voz kechdi. Shunday qilib, Liviya birlashgan holda qoldi.
Shimoliy Afrika ittifoqchi kuchlar tomonidan ozod qilingandan soʻng, 1945-yil noyabr oyida Tripolitaniya boʻylab yahudiylarga qarshi gʻalayonlarda 130 dan ortiq yahudiy halok boʻldi[1][2]. 1948-yil iyun oyida Liviyada yahudiylarga qarshi gʻalayonlar yana 12 yahudiyni oʻldirdi va 280 yahudiy uyini vayron qildi[3]. Yahudiylarga qarshi boʻlgan bu hujumlar va Isroil davlatining tashkil etilishi natijasida paydo boʻlgan qoʻrquv va kelajakka nisbatan noaniqlik koʻplab yahudiylarning Liviyani tark etishiga sabab boʻldi. 1948—1951-yillarda 30 972 liviyalik yahudiy Isroilga koʻchib oʻtdi[4][5]. 1970-yillarga kelib qolgan Liviya yahudiylari (taxminan 7000 nafar) Italiyaga evakuatsiya qilindi.
Italiya koloniyasi mulkining joylashuvi tinchlik shartnomasi Italiya bilan urushni rasman tugatishdan oldin koʻrib chiqilishi kerak boʻlgan masala edi. Liviya texnik jihatdan Buyuk Britaniya va Fransiya tomonidan boshqariladigan Italiya mulki boʻlib qoldi, ammo 1945-yilda Potsdam konferensiyasida ittifoqchilar – Buyuk Britaniya, SSSR va AQSh – urush paytida qoʻlga kiritilgan Italiya koloniyalari Italiyaga qaytarilmasligiga kelishib oldilar. Masalani keyingi koʻrib chiqish Fransiya vakilini oʻz ichiga olgan Ittifoqdoshlar Tashqi ishlar vazirlari kengashiga topshirildi; kengashning barcha aʼzolari dastlab vasiylikning qandaydir shaklini qoʻllab-quvvatlagan boʻlsa-da, Liviyani ishgʻoldan qutqarish uchun hech qandaydir tizim ishlab chiqilmadi. Qoʻshma Shtatlar nizomi 1945-yil oktabrda kuchga kirgan BMT nazorati ostida butun mamlakat ustidan vasiylikni oʻrnatishni, uni oʻzini oʻzi boshqarishga tayyorlashni taklif qildi. Sovet Ittifoqi Tripolitaniyani oʻzi uchun daʼvo qilib, Fetssanni Fransiyaga va Kirenaikani Buyuk Britaniyaga oʻtkazib, alohida viloyat vasiylarini taklif qildi. Fransiya munozaralar tugamaganini koʻrib, Italiya hududini qaytarishni yoqladi. Buyuk Britaniya boshi berk koʻchadan chiqish uchun nihoyat Liviyaga zudlik bilan mustaqillikka erishishni tavsiya qildi[6].
Mustaqillik
[tahrir | manbasini tahrirlash]1949-yilda Kirenaika amirligi tuzildi va faqat Tripolitaniya bevosita Britaniya harbiy nazorati ostida qoldi. Bir yil oʻtgach, 1950-yilda unga harbiy boshqaruv oʻrniga fuqarolik boshqaruvi berildi. Kirenaika amiri va Musulmon Sanusiya soʻfiylik tariqatining rahbari Muhammad Idris al-Sanusiy BMT muzokaralarida Liviyadan vakillik qildi va 1951-yil 24-dekabrda Liviya oʻz mustaqilligini eʼlon qildi. 1951-yilda Kirenaika, Tripolitaniya va Fetssan vakillari Liviya Qirolligi deb nomlangan davlat tashkil etilganini eʼlon qildilar va Idrisga taxt taklif qilindi. Konstitutsiyaga muvofiq, yangi davlatda uchta muxtor provinsiay Kirenaika, Tripolitaniya va Fetssandan iborat federal tizim mavjud edi. Qirollikning uchta poytaxti ham bor edi: Tripoli, Bingʻozi va Bayda. Mustaqillikdan ikki yil oʻtib, 1953-yil 28-martda Liviya Arab Ligasiga qoʻshildi. Liviya oʻz mustaqilligini eʼlon qilganida, u Birlashgan Millatlar Tashkiloti tufayli mustaqillikka erishgan birinchi davlat va Afrikadagi mustaqillikka erishgan birinchi Yevropa mulklaridan biri boʻldi.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Harvey E. Goldberg. Jewish life in Muslim Libya : rivals & relatives. — Chicago: University of Chicago Press, 1990. — x, 181 pages с. — ISBN 0-226-30091-9, 978-0-226-30091-7, 0-226-30092-7, 978-0-226-30092-4.
- Полина Барвинская. Еврейские беженцы и эвакуированные в СССР, 1939–1946: Сборник статей, документов и свидетельств ed. by Зеэв Левин // Ab Imperio. — 2021. — Т. 2021, вып. 4. — С. 299–304. — ISSN 2164-9731. — doi:10.1353/imp.2021.0106
- Бутовский А.Ю. Матвей Александрович Сулькевич. История жизни генерал-лейтенанта генерального штаба России, военно-научная и общественная деятельность (20 июня) 1865-2 июля 1920 г.) // Genesis: исторические исследования. — 2019-02. — Т. 2, вып. 2. — С. 1–18. — ISSN 2409-868X. — doi:10.25136/2409-868x.2019.2.28396.
- Государства — Члены Организации Объединенных Наций // Основные факты об Организации Объединенных Наций, 42-е Издание. — UN, 2018-09-12. — С. 309–314. — ISBN 978-92-1-362885-0.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Harvey E. Goldberg. Jewish life in Muslim Libya : rivals & relatives. — Chicago: University of Chicago Press, 1990. — ISBN 0-226-30091-9, 978-0-226-30091-7, 0-226-30092-7, 978-0-226-30092-4.
- ↑ Shields, Jacqueline. "Jewish Refugees from Arab Countries (Wayback Machine saytida 2022-05-19 sanasida arxivlangan)" in Jewish Virtual Library.
- ↑ Полина Барвинская. Еврейские беженцы и эвакуированные в СССР, 1939–1946: Сборник статей, документов и свидетельств ed. by Зеэв Левин // Ab Imperio. — 2021. — Т. 2021, вып. 4. — С. 299–304. — ISSN 2164-9731. — DOI:10.1353/imp.2021.0106.
- ↑ Бутовский А.Ю. Матвей Александрович Сулькевич. История жизни генерал-лейтенанта генерального штаба России, военно-научная и общественная деятельность (20 июня) 1865-2 июля 1920 г.) // Genesis: исторические исследования. — 2019-02. — Т. 2, вып. 2. — С. 1–18. — ISSN 2409-868X. — DOI:10.25136/2409-868x.2019.2.28396.
- ↑ History of the Jewish Community in Libya (Wayback Machine saytida July 18, 2006, sanasida arxivlangan)". Retrieved July 1, 2006
- ↑ Государства — Члены Организации Объединенных Наций // Основные факты об Организации Объединенных Наций, 42-е Издание. — UN, 2018-09-12. — С. 309–314. — ISBN 978-92-1-362885-0.