Kontent qismiga oʻtish

Changʻida sakrash

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Chang'ida sakrashdan yoʻnaltirildi)
Chang'ida sakrash

Piter Prevc Titisee-Neustadtda, 2016-yil, mart
Eng yuqori boshqaruvchi tashkilot Xalqaro chang'i federatsiyasi (FIS)
Qachondan beri 22-noyabr 1808-yildan
Olaf Rye,
Eidsberg church, Eidsberg, Norway
Xarakteristikalari
Anjom Chang'ilar
Oʻynaladigan joy Chang'idan sakrash tepaligi
Olimpik oʻyin 1924 (men)
2014 (women)
2022 (mixed team)

Changʻida sakrash — bu qishki sport turi boʻlib, unda raqobatchilar maxsus moʻljallangan kavisli rampadan kayaklarida pastga harakatlangandan soʻng uzoqqa maxsus uslubda sakrash hisoblanadi. Yakuniy natijaga sakrash uzunligi bilan bir qatorda raqibning havo uslubi, texnikasi va boshqa omillar inobatga olinadi. Changʻidan sakrash sporti birinchi boʻlib XIV-asr oxirida Norvegiyada boʻlib oʻtgan, keyinroq esa XX-asr boshlarida Yevropa va Shimoliy Amerika boʻylab keng tarqalgan. Changʻi sporti bilan bir qatorda shimoliy changʻi sport turlarining anʼanaviy guruhini tashkil qiladi[1].

Odatda tepalik deb ataladigan changʻida sakrash joyi sakrash rampasidan (yugurishda), uchish stolidan va qoʻnish tepaligidan iborat. Har bir sakrash bosib oʻtgan masofa va bajarilgan uslubga qarab baholanadi. Masofa balli maxsus nuqtasi (K-nuqta deb ham ataladi) bilan bogʻliq, u qoʻnish maydonida chizilgan chiziq boʻlib, raqobatchilarning erishishi uchun maqsad boʻlib xizmat qiladi[2].

Har bir hakamning uslubni baholash koʻrsatkichi maksimal 20 ball hisoblanadi. Sakrash texnikasi yillar davomida ikki qoʻlni oldinga qaratib parallel changʻi bilan sakrashdan tortib bugungi kunda keng qoʻllaniladigan „ V“ uslubiga qadar rivojlangan.

Changʻida sakrash 1924-yildan buyon Qishki Olimpiya oʻyinlariga va 1925-yildan beri FIS Shimoliy changʻi boʻyicha jahon chempionatiga kiritilgan. Ayollarning sport bilan shugʻullanishi 1990-yillarda boshlangan boʻlsa, Olimpiya oʻyinlarida birinchi ayollar musobaqasi 2014-yilda oʻtkazilgan. Barcha yirik changʻi sakrash musobaqalari Xalqaro changʻi federatsiyasi tomonidan tashkil etiladi. Stefan Kraft 253.5 metr (832 fut)r bilan dunyodagi eng uzun changʻidan sakrash boʻyicha rasmiy rekordir. Ushbu rekord 2017-yilda Vikersunddagi changʻida sakrash tepaligida oʻrnatilgan. Changʻidan sakrashni yozda yugurish yoʻllari maxsus mahsulotdan yasalgan va qiyalikdagi oʻtlar, suv bilan qoplangan plastmassa bilan qoplangan maydonda ham amalga oshirish mumkin. Eng yuqori darajadagi yozgi musobaqa 1994-yildan beri oʻtkazib kelinayotgan FIS changʻidan sakrash boʻyicha Gran-pri hisoblanadi.

Tarix

[tahrir | manbasini tahrirlash]
General Olaf Ray (1791—1849-yillar) tasvirlangan 1895-yilgi rasm

Shimoliy changʻi sportining aksariyat turlari singari, birinchi changʻidan sakrash musobaqalari XIX-asrda Norvegiyada boʻlib oʻtgan, garchi XVIII-asr oxiriga tegishli changʻida sakrash haqida dalillar mavjud. Birinchi changʻida sakrash izining kelib chiqishi 1808-yilga borib taqaladi, oʻshanda Olaf Ray 9.5 m (31 ft) masofaga yetkargan. Zamonaviy changʻidan sakrashning „otasi“ hisoblangan Sondre Norxaym 1866-yilda Hoydalsmoda oʻtkazilgan changʻida sakrash boʻyicha birinchi musobaqada sovrinli oʻrinlarni egallagan.

Birinchi katta changʻidan sakrash musobaqasi 1875-yilda Norvegiyaning Oslo shahridagi Husebyrennet tepaligida boʻlib oʻtgan. Kambagʻal infratuzilma va ob-havo sharoiti tufayli 1892-yilda tadbir Xolmenkollenga koʻchirilgan, bu bugungi kunda ham ushbu hududda mavsumdagi asosiy changʻidan sakrash tadbirlaridan biri hisoblanadi.

XIX-asr oxirida Sondre Norgeym va Shimoliy changʻichi Karl Hovelsen Qoʻshma Shtatlarga koʻchib ketishgan va ushbu mamlakatda sportni rivojlantirishni boshladilar. 1924-yilda Fransiyaning Chamonix shahrida boʻlib oʻtgan Qishki Olimpiya oʻyinlarida changʻidan sakrash sporti namoyish etilgan. Oʻshandan beri sport har bir Olimpiadada roʻyhatga kiritilib kelinadi.

Changʻida sakrashni Kanadaga norvegiyalik immigrant Nels Nelsen olib kelgan..1915-yildan boshlab 1959-yil oxirigacha Nelsen tomonidan ishlab chiqilgan changʻi tepaligida Revelstoke togʻida- Kanadadagi changʻida sakrash musobaqalari oʻtkazilgan. Revelstokeʼs Kanadadagi eng katta tabiiy changʻidan sakrash tepaligi edi va xalqaro miqyosda Shimoliy Amerikadagi eng yaxshilaridan biri sifatida tan olingan. Uning uzunligi 600 m (2,000 ft) tepalik esa 60 m (200 ft) dan oshiq sakrashga imkon bergan. Va bu oʻsha vaqtda Kanadadagi eng uzuni hisoblangan. Bu Kanadadagi 1916, 1921, 1925, 1932 va 1933-yillarda changʻidan sakrash boʻyicha jahon rekordlari oʻrnatilgan yagona tepalikdir[3].

1935-yilda changʻida uchishning kelib chiqishi Sloveniyaning Planitsa shahrida boshlandi, u yerda Jozef Bradl 100 m (330 ft) dan sakrab oʻtgan tarixdagi birinchi sportchiga aylangan. Xuddi shu joyda, birinchi rasmiy sakrash1994-yilda 200 m (660 ft) dan oshgan, Toni Nieminen 203 metrga tushganda erishilgan[4].

1964-yilda Polshaning Zakopane shahrida FIS Shimoliy changʻi boʻyicha jahon chempionatida katta tepalik tanlangan. Xuddi shu yili oddiy tepalik musobaqasi 1964-yilgi Qishki Olimpiya oʻyinlarida Olimpiya dasturiga kiritilgan. 1988-yilgi Qishki Olimpiya oʻyinlarida jamoaviy natijalarni hisoblash keyinroq qoʻshilgan.

Qoidalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Tepaliklar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Changʻida sakrash tepaligining modeli. A-B — joʻnash nuqtasi; t — uchish zonasi; HS — togʻning umumiy uzunligi; P-L — qoʻnish maydoni; K — K nuqtasi

Changʻida sakrash tepaligi tik qiyalikda joylashgan boʻlib, u sakrash rampasi (yugurish), uchish stoli va qoʻnish tepaligidan iborat. Raqobatchilar uchish stolining yuqori qismidagi umumiy nuqtadan pastga harakatlanishadi va oʻzlarining impulslari bilan koʻtarilgan uchish stolida sezilarli tezlikka erishadilar. Havoda uchish paytida tanalari va changʻilari bilan aerodinamik pozitsiyani saqlab turadilar, bu esa ularning sakrash uzunligini maksimal darajada oshirishga imkon beradi. Qoʻnish qiyaligi shunday tuzilganki, sportchining traektoriyasi u bilan deyarli parallel boʻladi va sportchining yerga nisbatan balandligi asta-sekin yoʻqolib, yumshoq va xavfsiz qoʻnish imkonini beradi. Qoʻnish joyidan soʻng changʻichiga tezlikni xavfsiz ravishda pasaytirishga imkon beradigan katta tekislik yoki qarama-qarshi qiyalik joylashgan[5]. Tashqarida joylashgan hudud devor bilan oʻralgan va jamoat auditoriyasi bilan oʻralgan boʻladi.

Finlandiyaning Lahti shahridagi Salpausselkä changʻida sakrash tepaligi

Nishablar raqobatchilarning havoda, sakrash oxiri va qoʻnish oʻrtasidagi masofaga qarab tasniflanadi. Har bir tepalikda raqobatchilar erishishi kerak boʻlgan „maqsad“ boʻlib xizmat qiladigan qoʻnish nuqtasi (K-nuqta) mavjud. Tepaliklarning tasnifi quyidagicha:

Sinf Qoʻnish nuqtasi Tepalik oʻlchami
Kichik tepalik 45 metrgacha 50 metrgacha
Oʻrta tepalik 45–74 m 50–84 m
Oddiy tepalik 75–99 m 85–109 m
Katta tepalik 100–169 m 110–184 m
Changʻida uchadigan tepalik 170 m dan ortiq 185 m dan ortiq

Baholash tizimi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sportchilar masofa, uslub, qoʻnish uzunligi (darvoza omili) va shamol omillariga qarab tegishli komponentlarni qoʻshish orqali olingan ballar yi’gʻindisi boʻyicha dajval shakillantiriladi. Yakka tartibli musobaqalarda har bir changʻichinig ikkita urinishdan olgan ballar yigʻindisiga koʻra gʻolib aniqlanadi.

Telemarka qoʻnish

Musobaqa davomida beshta hakam belgilangan qoʻnish nuqtasi yonidagi minorada kuzatib turishadi. Ular sakrash uslubi uchun har bir ishtirokchiga 20 ballgacha berishlari mumkin, bu parvoz paytida changʻilarni barqaror ushlab turish, muvozanat, tananing optimal holati va qoʻnishlarni hisobga olgan holda belgilanadi. Eng yuqori va eng past uslub ballari eʼtiborga olinmaydi, qolgan uchta ball masofaviy ballga qoʻshiladi[6].

Texnikalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kongsberger texnikasi

Har bir sakrash toʻrt qismga boʻlinadi: yugurish, uchish (sakrash), parvoz va qoʻnish.

Sportchilar Telemark qoʻnish uslubida yerga tegishi kerak (norvegcha: telemarksnedslag), Norvegiyaning Telemark okrugi nomi bilan atalgan. Bu Telemark changʻi sporti uslubiga taqlid qilib, tizzalarini bir oz egilgan holda bir oyogʻini boshqasining oldida qoʻnishni oʻz ichiga oladi. Telemarka qoʻnishni bajarmaslik hakamlar tomonidan berilgan uslub ballarini olib tashlashga olib keladi[7][8].

Asosiy musobaqalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Barcha yirik changʻi sakrash musobaqalari Xalqaro changʻi federatsiyasi tomonidan tashkil etilib kelinadi.

Katta tepalikka changʻida sakrash musobaqasi birinchi marta 1924-yilda Qishki Olimpiya oʻyinlariga kiritilgan va oʻshandan beri har bir qishki Olimpiya oʻyinlarida roʻyhatga kiitilib kelinadi[9]. Kichik tepalik turi 1964-yilda qoʻshilgan. 1992-yildan beri kichik tepalik turi K-90 oʻlchamidagi tepalikda amalga oshirib kelinmoqda, ilgari u K-60 tepaligida amalga oshirilgan[9]. Ayollar 2014-yilda qishki Olimpiya oʻyinlarida debyut qilishgan.

Yozgi musobaqalar uchun jihozlangan maydonchaga qoʻnganidan keyin olingan rasm

FIS Shimoliy changʻi boʻyicha jahon chempionatida changʻidan sakrash birinchi marta 1925-yilda oʻtkazilgan. Jamoaviy musobaqa 1982-yilda joriy etilgan boʻlsa, ayollar musobaqasi birinchi marta 2009-yilda oʻtkazilgan.

FIS changʻi uchish boʻyicha jahon chempionati birinchi marta 1972-yilda Planika shahrida boʻlib oʻtgan[10].

Ayollarning ishtiroki

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1863-yil yanvar oyida Norvegiyaning Trysil shahrida oʻsha paytda 16 yoshli norvegiyalik Ingrid Olsdatter Vestbi musobaqada qatnashgan birinchi ayol sportchisi boʻlgan. Uning amalga oshirgan masofasi qayd etilmagan[11].

Ayollar 2004—2005-yilgi Qitʼa kubogi mavsumidan boshlab yuqori saviyada raqobatlasha boshlaganlar. Xalqaro changʻi federatsiyasi ushbu musobaqada ayollar oʻrtasida uchta jamoaviy musobaqani tashkil etgan va shu paytgacha ayollar oʻrtasida changʻidan sakrash tarixidagi yagona jamoaviy musobaqa boʻliq qolgan.

Sara Takanashi toʻrt marta Jahon kubogini qoʻlga kiritgan eng muvaffaqiyatli ayol changʻichi.

2009-yilda Liberetsda boʻlib oʻtgan Skandinaviya changʻi boʻyicha jahon chempionatining premerasi ayollar oʻrtasida boʻlib oʻtgan[12]. Amerikalik sportchi Lindsi Van birinchi jahon chempioni boʻlgan[13].

2014-yil: Olimpiya oʻyinlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2006-yilda Xalqaro changʻi federatsiyasi ayollarning 2010-yilgi Qishki Olimpiada oʻyinlarida ishtirok etishini taklif qilgan[14], ammo oʻsha paytdagi sportchilar va ishtirokchi davlatlar soni kam boʻlgani sababli bu taklif XOQ tomonidan rad etilgan[15].

2014-yilgi Qishki Olimpiada oʻyinlarining bir qismi sifatida togʻda changʻida sakrash boʻyicha yana bir muhim bosqichga erishilgan. Birinchi Olimpiya chempioni Karina Vogt hisoblanadi[16].

Rekord sakrashlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tarixdagi eng uzun sakrashga 2017-yilda Vikersundda erishilgan.

1936-yildan boshlab, birinchi marta 100 metr (330 ft) amalga oshirilgan, changʻida uchish boʻyicha sportdagi barcha jahon rekordlari oʻrnatilgan. 2017-yil mart oyi holatiga koʻra, changʻidan sakrash boʻyicha rasmiy jahon rekordi — 253.5 m (832 ft), Stefan Kraft tomonidan Norvegiyaning Vikersund shahridagi Vikersundbakkenda oʻrnatilgan. Ikki yil oldin, shuningdek, Vikersundda Dmitriy Vasilyev 254 m (833 ft) masofaga yetkazgan lekin qoʻnayotganda yiqilib tushgan; uning sakrashi norasmiy ravishda eng uzun sakrash hisoblanadi[17].

1936-yilda Zepp Bredl 100 metrdan oshib oʻtgan birinchi changʻichi boʻlgan
2003-yilda Daniela Irashko 200 metrga choʻzilgan tarixdagi yagona ayol.

Quyidagi roʻyxatlar 50 metrlik bosqichlarda tarix boʻylab jahon rekordlarining rivojlanishini koʻrsatadi. Faqat rasmiy natijalar koʻrsatilgan, notoʻgʻri sakrashlar kiritilmagan.

Birinchi sakrash Sana Mamlakat Tepalik Joy Metr Yardlar Oyoqlar
tarixda 1808-11-22 Olaf Rye Daniya Daniya Norvegiya Eidsberg cherkovi Eydsberg, Norvegiya 9.5 10.4 31
50 metrdan ortiq 1913-02-16 Ragnar Omtvedt  United States United States Curry Hill Ironwood, Michigan, Amerika Qoʻshma Shtatlari 51.5 56.3 169
100 metrdan ortiq 1936-03-15 Sepp Bradl  Avstriya Avstriya Bloudkova velikanka Planitsa, Yugoslaviya Qirolligi 101.5 111,0 340
150 metrdan ortiq 1967-02-11 Lars Grini  Norvegiya  Norvegiya Xayni-Klopfer-Skiflugschanze Oberstdorf, Gʻarbiy Germaniya 150,0 164,0 492
200 metrdan ortiq 1994-03-17 Toni Nieminen  Finlandiya Finlandiya Velikanka bratov Gorishek Planitsa, Sloveniya 203.0 222.0 666
250 metrdan ortiq 2015-02-14 Peter Prevc  Slovenia Slovenia Vikersundbakken Vikersund, Norvegiya 250,0 273.4 820

Ayollar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Birinchi sakrash Sana Mamlakat Tepalik Joy Metr Yardlar Oyoqlar
tarixda 1863-yil Ingrid Olsdatter Vestbi  Norvegiya Norvegiya Nordbybakken Trysil, Norvegiya nomaʼlum
50 metrdan ortiq 1932-yil Yoxan Kolstad  Norvegiya Norvegiya Gråkallbakken Trondxaym, Norvegiya 62,0 67.8 203
100 metrdan ortiq 1981-03-29 Tiina Lehtola  Finlandiya Finlandiya Rukatunturi Kuusamo, Finlandiya 110,0 120.3 361
150 metrdan ortiq 1994-02-05 Eva Ganster  Avstriya Avstriya Kulm Tauplitz / Bad Mitterndorf, Avstriya 161,0 176.1 528
200 metrdan ortiq 2003-01-29 Daniela Iraschko  Avstriya Avstriya Kulm Tauplitz / Bad Mitterndorf, Avstriya 200,0 218.7 656

Tandem

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Birinchi sakrash Sana Mamlakat Tepalik Joy Metr Yardlar Oyoqlar
tarixda[18] 2016-02-18 Rok Urbanc
Jaka Rus 		 Slovenia Slovenia


 Planika Nordic markazi HS45 Planitsa, Sloveniya 35,0 38.3 115

Eng yuqori ballli sakrashlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Eng yuqori sakrashni koʻrsatishga muvaffaq boʻlganlar, yaʼni barcha beshta hakamlar oʻzlarining sakrashlari uchun uslubning maksimal 20 ballga sazovor boʻlganlar. Kazuyoshi Funaki, Sven Xannavald va Volfgang Loitzl ikkinchi sakrashlari uchun 4x20 (plyus yana 19,5) uslubda ball toʻplashgan va shu bilan bitta musobaqada toʻqqiz baravar maksimal 20 ballga ega boʻlishgan. Kazuyoshi Funaki tarixda bir necha marta bunga erishgan yagona shaxsdir. Hozirgacha atigi yetti nafar sportchi jami oʻn marta bu natijaga erishgan:

Yoʻq. Sana Daraja Tepalik Manzil Musobaqa Metr Yardlar Oyoqlar
1 1976-03-07 AvstriyaAnton Innauer 1-chi Heini-Klopfer-Skiflugschanze K175 Oberstdorf KOP xalqaro changʻi uchish haftaligi 176,0 192.5 577
2 1998-01-24 YaponiyaKazuyoshi Funaki 2 Heini-Klopfer-Skiflugschanze K185 Oberstdorf Jahon kubogi / changʻida uchish boʻyicha jahon chempionati 187.5 205.0 615
3 1998-01-25 YaponiyaKazuyoshi Funaki 1-chi Heini-Klopfer-Skiflugschanze K185 Oberstdorf Jahon kubogi / changʻida uchish boʻyicha jahon chempionati 205.5 224.7 674
4 1998-02-15 YaponiyaKazuyoshi Funaki 1-chi Hakuba K120 Nagano Olimpiya oʻyinlari 132.5 149,9 438
5 1999-01-17 YaponiyaKazuyoshi Funaki 2 Wielka Krokiew K116 Zakopane Jahon chempionati 119,0 130.1 390
6 2003-02-08 GermaniyaSven Xannavald 1-chi Muhlenkopfschanze K130 Willingen Jahon chempionati 142,0 155.3 466
7 2003-02-08 YaponiyaHideharu Miyahira 6 Muhlenkopfschanze K130 Willingen Jahon chempionati 135.5 148.2 445
8 2009-01-06 AvstriyaVolfgang Loitzl 1-chi Paul-Ausserleitner-Schanze HS140 (tungi) Bischofshofen Toʻrt tepalik turniri 142.5 155.8 468
9 2015-03-20 SloveniyaPeter Prevc 1-chi Letalnica bratov Gorišek HS225 Planika Jahon chempionati 233,0 254.8 764
10 2015-03-22 SloveniyaJurij Tepeš 1-chi Letalnica bratov Gorišek HS225 Planika Jahon chempionati 244,0 266.8 801

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „The FIS Disciplines“. International Ski Federation (2019-yil iyun). Qaraldi: 2022-yil 8-yanvar.
  2. ↑ „Ski Jumping Winter Olympics Spectator's Guide by Ron Judd (13/12/2009)“. Qaraldi: 2015-yil 18-may.
  3. ↑ „The History of Skiing on Mount Revelstoke“. 2017-yil 18-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 18-oktyabr.
  4. ↑ „Letalnica, Planica“. skisprungschanzen.com. Qaraldi: 2017-yil 13-mart.
  5. ↑ „Standards for the Construction of Jumping Hills - 2012“. International Ski Federation. 2016-yil 20-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 14-mart.
  6. ↑ Jim Pagels. „Why Does Olympic Ski Jumping Need Judges?“. theatlantic.com (2014-yil 17-fevral). Qaraldi: 2017-yil 14-mart.
  7. ↑ „THE INTERNATIONAL SKI COMPETITION RULES (ICR)“. International Ski Federation. 2013-yil 6-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 14-mart.
  8. ↑ Kunnskapsforlagets idrettsleksikon (Encyclopedia of Sports), Oslo: Kunnskapsforlaget, 1990. ISBN 82-573-0408-5
  9. ↑ 9,0 9,1 John Gettings; Christine Frantz. „Winter Olympics: Ski Jumping“. infoplease.com. Qaraldi: 2017-yil 14-mart.
  10. ↑ „Planica – cradle of Slovenian sport“. slovenia.si. 2017-yil 15-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 14-mart.
  11. ↑ Haarstad, Kjell (1993): Skisportens oppkomst i Norge. Trondheim: Tapir.
  12. ↑ Matt Slater. „Why it's time to let ladies fly“. BBC News (2009-yil 2-mart). Qaraldi: 2017-yil 14-mart.
  13. ↑ (sta). „Liberec: Svetovna prvakinja v skoki Lindsey Van, Manja Pograjc zasedla 24. mesto“ (sl). dnevnik.si (2009-yil 20-fevral). Qaraldi: 2017-yil 14-mart.
  14. ↑ „FIS MEDIA INFO: Decisions of the 45th International Ski Congress in Vilamoura/Algarve“. International Ski Federation. 2013-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 14-noyabr.
  15. ↑ „IOC approves skicross; rejects women's ski jumping“. iht.com. Qaraldi: 2009-yil 15-mart.
  16. ↑ Rob Hodgetts. „Sochi 2014: Carina Vogt wins women's ski jumping gold“. BBC News (2014-yil 11-fevral). Qaraldi: 2017-yil 14-mart.
  17. ↑ Eurosport. „Ski jump world record broken for second time in two days as Anders Fannemel flies to glory“ (2015-yil 15-fevral). 2015-yil 17-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 15-fevral.
  18. ↑ A. V.. „Rok Urbanc in Jaka Rus izvedla prvi smučarski skok v tandemu (VIDEO)“ (sl). Delo (2016-yil 22-fevral). Qaraldi: 2017-yil 15-mart. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Changʻida_sakrash&oldid=5339340" dan olindi