Chigirtkalar oilasi

Chigirtkalar akrididlardir, yaʼni, kriketlar va uzun shoxli chigirtkalarni ham toʻplaydigan Ortoptera ordumidagi Acrididae oilasiga mansub kalta shoxli hasharotlar. Ortoptera orqasiga kiruvchi hasharotlarni sakrash imkonini beruvchi katta orqa oyoqlari orqali osongina aniqlash mumkin. Chigirtkalar chigirtkalardan yuqori zichlikka reaksiyaga kirishish qobiliyati bilan farqlanadi. Odamlar gavjum sharoitda ularning xatti-harakati, morfologiyasi, tashqi koʻrinishi, fiziologiyasi, odatlari va ekologiyasi bosqichma-bosqich oʻzgaradi (bir necha avlodlar davomida), bu oʻzgarish faza oʻzgarishi deb ataladi. Yakka fazadan guruhli fazaga oʻtganda, chigirtkalar oʻzlarini alohida tutmaydilar, lekin oxir-oqibat kattalar toʻdalari va toʻdalarining zich guruhlarini hosil qiladilar. Ushbu fazaning oʻzgarishi mos ekologik sharoitlar (oziq-ovqat va qoʻnish uchun etarli darajada oʻsimliklar, yotqizish uchun tegishli tuproq namligi) nasllarning muvaffaqiyatli koʻpayishiga, tabiiy oʻlimning pastligi va sonning koʻpayishiga imkon bergandan keyin sodir boʻladi. Faza oʻzgarishi bilan birga keladigan oʻzgarishlar quyidagilardan iborat: Xulq-atvor. Yakka fazada (kam son va zichlik) chigirtkalar oʻzini individual tutadi. Guruh bosqichida ular zich va yuqori harakatchan (yuruvchi) bunkerlar va kattalarning uchuvchi toʻdalarini (qanotli chigirtkalar) hosil qiladi, ular oʻzlarini borliq sifatida tutadilar. Biologiya. Bu gʻarazli xatti-harakatlar biologik hodisalarning sinxronlashuvi bilan mustahkamlanadi: juftlashish, tuxum qoʻyish, tuxumdan chiqish, tuxum qoʻyish. Shunday qilib, tuxum bir vaqtning oʻzida zich tuxum toʻshaklaridan chiqadi va yangi paydo boʻlgan bunkerlar darhol birlamchi chiziqlar hosil qiladi; qochib ketganidan soʻng, balogʻatga etmagan kattalar toʻda hosil qiladi. Morfologiya. Faza oʻzgarishi bilan birga keladigan morfologiyadagi baʼzi oʻzgarishlar chigirtkalarni uzoq masofalarga uchish qobiliyatini yaxshilaydi (qanot yuzasi va tana vazni oʻrtasidagi yaxshi nisbat). Ba'zan chigirtkalarda shaklda (masalan, pronotum) va rangda (umumiy tana naqshida) boshqa oʻzgarishlar boʻlishi mumkin. Yakka fazada chigirtkalar jinsiy dimorfizmni namoyon qiladi, urgʻochilar erkaklaridan kattaroqdir; jinslar oʻrtasidagi oʻlchamdagi farqlar kamroq seziladi va baʼzan guruh bosqichida yoʻqolishi mumkin. Fiziologiya. Odatda, ba'zi tur urg'ochilar kamroq tuxum qoʻyadi, ammo bu tuxumlar kattaroq va chidamliroqdir. Odatlar. Chigirtkalar oʻzlarining ekologik va oziq-ovqat odatlarini oʻzgartirishga qodir, shuning uchun keng yashash joylarida joylashadilar va koʻpayadilar. Toʻgʻridan-toʻgʻri oqibati bosqinchilikka (yakka populyatsiyalarga) nisbatan ancha katta boʻlgan tarqalish joylariga taalluqlidir. Koʻchib oʻtish va yashash joylarining keng doirasini joylashtirish qobiliyatining eng mashhur misoli choʻl chigirtkalari [Schistocerca gregaria (Forskål 1775)] tomonidan berilgan boʻlib, u 30 ga yaqin mamlakatda tanazzul davrida (taxminan 16 million kvadrat kilometr) mavjud boʻlgan. Vabo paytida (taxminan 29 million kvadrat kilometr) 60 ta mamlakatning bir qismiga tarqalgan.

Kavkaz va Oʻrta Osiyo chigirtkalari

Koʻrib chiqilayotgan hududdagi (CCA) bu 3 ta chigirtkaning muhim oʻziga xosligi shundaki, ular univoltindir, yaʼni ular yiliga faqat bitta avlodga ega. Boshqa chigirtkalar va chigirtkasimonlarga kelsak, uchta ketma-ket rivojlanish bosqichi mavjud: tuxum, nimfa va kattalar. Nimfa (yoki huni) bosqichini instars deb ataladigan oʻsish bosqichlariga boʻlish mumkin. Tuxumlar deyarli har doim erga qoʻyiladi; tuxumdan chiqqandan soʻng, nimfalar (qanotsiz chigirtkalar) yirtqichlar bilan ajralib turadigan davrlarga aylanadi va pirovardida pishmagan kattalarga aylanadi (oxirgi chigirtka). Misol tariqasida, avstraliyalik vabo chigirtkasining [Chortoicetes terminifera (Walker 1870)] hayotiy siklini olishimiz mumkin, uning nimfa bosqichida beshta yulduzi bor. Bu kabi jarayonlarni diagrammada ishlab chiqish uchun taqdim etilgan vaqtlar optimal sharoitlarga mos keladi va faqat taxminiydir..

Sahro akridasi

Sahro akridasi — Acrida oxycephala Pall. Bu chigirtka oʻtloqlarda, ariqlar boʻyida, toʻqaylar va choʻllarda uchraydi. Ixcham va chiroyli tanasi sariq yoki yashil boʻladi. Boshi juda choʻziq, peshonasi orqaga tomon qiya. Orqa oyoqlarining soni uzun va ingichka. Tuproqning yuza qatlamiga tuxum qoʻyadi. Bunda urgʻochilari ajratadigan koʻpiksimon modda havoda sovib, tuproq zarrachalarini bir — biriga qattiq yopishtiradi, natijada koʻzachalar hosil boʻladi. Ana shu koʻzachalarga tuxum qoʻyadi. Bahorda tuxumdan chiqqan yosh chigirtkalar yovvoyi gʻalla ekinlarining barglari bilan oziqlanadi. Bu tur oʻrta Osiyo va Qozogʻistonda tarqalgan.

Ikki xil rangli akrida

Ikki xil rangli ajrida — Acrida bictor Thn. Boshi choʻziq, tanasi ixcham, sargʻish qoʻngʻir, uzunligi 31 – 53 mm va 51 – 80 mm. Qanotlari ikki xil rangda: sariq va och qoʻngʻir. Oʻrta Osiyodagi choʻllarning qumli joyida tarqalgan.

Oʻtloq akridasi

Oʻtloq akridasi — Acrida sp. Togʻ etaklari va tekisliklarda xar xil oʻtlar aralash oʻtloqlarda yashaydi va yashil oʻsimliklar bilan oziqlanadi. Uzuntumshuq chigirtka — Truxalis nasuta. Oʻzbekistonda va unga tutash davlatlarda tarqalgan. Asosan, gʻalla va boshqa yovvoyi oʻsimliklar orasida, paxtazor va bedazorlar atrofida yashaydi. Rangi sargʻish kulrangdan yashil tusgacha. Beda, gʻoʻza, dala poliz ekinlari, gʻalla kabi oʻsimliklarga jiddiy zarar yetkazadi.

Misr chigirtkasi

Misr chigirtkasi — Anacridium aegyptium. Yirik chigirtkalardan biri (65 mm gacha). Rangi kulrang, oq va qora dogʻlari aniq koʻrinib turadi. Oʻzi xosil qilgan koʻzachalarga tuxum qoʻyadi. Yantoq, shoʻra, mevali daraxtlar, tok va tut bargi bilan oziqlanadi. Xavfli zararkunanda. Oʻrta Osiyo togʻ etaklarida tarqalgan.

Koʻk qanotli chigirtka

Koʻk qanotli chigirtka — Steuroderus sclaris L. Oʻrtacha kattalikdagi hasharot. Uzunligi 18 – 29 mm. Qoramtir qoʻngʻir tusda. Voyaga yetgan yosh shakillari boshoqli ekinlarning poyasi va boshogʻini yeb, gʻalla ekinlariga, shuningdek, beda, kartoshka va boshqalarga zarar yetkazadi.

Turkman chigirtka

Turkman chigirtka — Ramburiella turcomqna F.W. Tanasi sariq qoʻngʻir, qolanotlarida qoramtir dogʻlari bor, boshi va orqasining old tomoni boʻylab och sariq yoʻl oʻtadi, u qanotlariga ulanib ketgan. Orqa qismining old tomonida ikkita och rangli yoʻl butsimon joylashgan. Orqa oyoqlarining son qismi koʻkimtir sargʻish. Erkaklarining uzunligi 22 – 30 mm, urgʻochilariniki 30 – 40 mm. Tuproqqa tuxum qoʻyadi. Aprel oyida tuxumdan nimfa (lichinka) chiqadi va oʻrtacha 37 kundan keyin jinsiy voyaga yetadi. Bular asosan gʻalla oʻsimliklarining yashil barglari, poyasi va boshogʻi bilan oziqlanib, katta zarar yetkazadi. Turkman chigirtkasi Oʻzbekiston, Qozogʻiston va boshqa davlatlarda tarqalgan boʻlib, asosan togʻ etaklari va yon bagʻrlarida yashaydi.

Chipor qanot chigirtka

Chipor qanot chigirtka — Thisosterus adspersus. Oʻzbekiston, Tojikiston va Qozogʻistonda tarqalgan. Tekisliklarda, ariqlar, yoʻllar boʻyida va choʻlda oʻsadigan oʻtlar orasida yashaydi. Tanasi 18 – 35 mm uzunlikda, kulrang qoʻngʻir. Qanotlarida qoramtir xollari bor. Orqa oyogʻining soni baquvvat. Shoʻra, yantoq, gʻoʻza va beda oʻsimliklari bilan oziqlanadi. Turon xrotogoni — Chrotogonus turanicus Kuthy. Tanasining uzunligi 16 – 24 mm, gʻadir budur sirti boʻrtib chiqqan. Rangi sargʻish kulrang. Lichinkalari qishlaydi va iyun oyida qanot chiqaradi. Shoʻrxok yerlarda va toʻqaylarda yashaydi. Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonda tarqalgan. Lalmi chigirtkasi — Calliptamus turanicus Tarb. Oʻrta Osiyoda va Qozogʻistonda tarqalgan. Togʻoldi zonalarida shuvoq va efemerli oʻsimliklar orasida yashaydi. Tanasi kulrang qoʻngʻir yoki och qoʻngʻir sariq. Orqa oyogʻining son qismi toʻq sariq. Tanasining uzunligi 38 – 45 mm. Bitta urgʻochi chigirtka 2 — 3 ta koʻzagacha tuxum qoʻyadi. Har xil oʻsimliklar bilan oziqlanadi. Yoppasiga koʻpayadigan yillari dala ekinlari uchun eng xavfli zararkunanda hisoblanadi.

Italiya chigirtkasi

Italiya chigirtkasi — Calliptamus italicus Serv. Tanasining uzunligi 23 – 28 mm. Rangi sariqdan to qoramtir qoʻngʻir tusgacha, dogʻlari bor. Asosan, tuxumi qishlaydi. Aprel may oylarida tuxumdan chiqqan lichinkalari iyun oyining oʻrtalarida jinsiy voyaga yetadi. Yovvoyi gʻalladoshlar, shuvoq, yantoq orasida yashab, gʻoʻza, sabzavot, poliz ekinlariga jiddiy zarar yetkazadi. Oʻrta Osiyo va Qozogʻistondagi tekisliklarda va togʻ oldi zonalarida keng tarqalgan.