Kontent qismiga oʻtish

Chihuahua

Vikipediya, erkin ensiklopediya

Chihuahua yoki ispancha: Chihuahueño oʻyinchoq koʻrinishidagi itning meksika zoti. U Meksikaning Chihuahua shtati uchun nomlangan va barcha it zotlarining eng kichigi hisoblanadi[1]. Odatda u hamroh uy hayvoni yoki namoyishlar uchun saqlanadi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

DNK tadqiqotlariga koʻra, mahalliy amerikalik itlar Shimoliy Amerikaga Sibirdan taxminan 10 000 yil oldin kirib kelgan. Birinchi yevropaliklar kelgunigacha taxminan 9000-yil davomida itlar nazorat qilingan. Bu kontaktli itlar deyarli yoʻqolib ketgan noyob genetik naslni namoyish etdi[2]. 2020-yilda nashr etilgan qadimgi it genomlarining ketma-ketligiga asoslangan tadqiqotlarga binoan bu mustamlakachilikdan oldingi ajdod belgilar ikki meksikalik zotda saqlanib qolgan. Chihuahuada taxminan 4% belgilar saqlangan (Xoloitzkuintlida 3%)[3].

Mustamlaka yozuvlarida XIX asrning boshlarida kichik, deyarli tuksiz itlar haqida yozilgan. Shunday yozuvlardan birida haqida XVI asrdagi konkistadorlar ularni keyinchalik Chihuahua deb nomlanuvchi mintaqada koʻp topadilar[4]. 1520-yilda yozgan maktubida Hernan Kortes Azteklar kichik itlarni oziq-ovqat sifatida boqishgan va sotishganligi yozilgan[5].

Amerika Kennel klubi birinchi marta 1904-yilda Texaslik X. Raynorga tegishli boʻlgan Midget chihuahuani roʻyxatdan oʻtkazgan[6][7].

Xususiyatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kiyik bosh ko'rinishdagi Chihuahua
Profile of apple-head dog
Olma boshli chihuahua

Chihuahua baʼzi kennel klublari tomonidan tan olingan eng kichik zotdir[8]. Registrlar tomonidan belgilangan joriy zot standartlari itning bosh suyagini „olma boshi“ yoki „olma gumbazi“ shaklini belgilaydi[9]. Chihuahua deyarli har qanday rang koʻrinishlarida uchraydi[10]. Olma gumbazli chihuahualarning katta, yumaloq koʻzlari va baland, keskin yumaloq bosh suyagiga oʻrnatilgan katta, tik quloqlari bor[8]. Toʻxtash joyi yaxshi aniqlangan boʻlib, tumshuq bosh suyagi bilan uchrashadigan joyda 90 graduslik burchak hosil qiladi[11]. Boshi tekis, koʻzlari kengroq oʻrnatilgan, quloqlari kattaroq va uzunroq. Ingichka oyoqlari boʻlgan keksa „kiyik“ tipidagi itlar roʻyxatga olinishi mumkin, ammo kiyik boshi raqobatda alohida tur hisoblanmaydi. Kiyik boshli itning zot standartidan chetga chiqishi xato deb hisoblangan[9][11].

Bu it uchun zot standartlari odatda balandlikni belgilamaydi, faqat vazn va ularning umumiy nisbatlarining tavsiflaydi. Odatda, balandlik 15 va 23 sm[8] boʻladi ammo, baʼzi itlarning boʻyi 12 dan 15 sm gacha oʻsadi. Britaniya va Amerika zoti standartlari chihuahua vazni 5.9 lb (2.7 kg) dan oshmasligi kerakligini taʼkidlaydi[8].

Britaniya standarti ogʻirligi 4–6 lb (1.8–2.7 kg) hisoblanadi. 2009-yilda „agar ikkita itning turi bir xil boʻlsa, shuncha kam tarqoqlik itga afzallik beriladi“ degan band olib tashlandi[12] va Federation Cynologique Internationale standarti boʻyicha 1,5 dan 3,0 gacha boʻlgan itlarni 3,3 va 6,6 lbs deb hisoblanadi va kichikroq boʻlsa-da, shou halqasida qabul qilinadi[13].

Uy hayvonlari chihuahualari (koʻrgazma itlari sifatida emas, balki hamroh sifatida yetishtirilgan yoki sotib olinganlar) koʻpincha bu vazndan yuqori boʻladi, agar ular katta suyak tuzilmalariga ega boʻlsa yoki ortiqcha vaznga ruxsat berilsa hatto 10 lb (4.5 kg) dan koʻp boʻlishi mumkin[8]. Bu meyorlar hammasi ham ularning naslli Chihuahuas emasligini anglatmaydi. Ular faqat bir konformasyon koʻrsatish kiritish uchun talablariga javob bermaydi. Katta oʻlchamli chihuahualar baʼzi eng yaxshi va eng yomon qon guruhlariga ajratiladi. Katta nasldor urgʻochilarda distosiya (toʻsiqli tugʻilish) kamroq uchraydi. Koʻpgina selektsionerlar chihuahualarni iloji boricha kichikroq koʻpaytirishga harakat qilishadi, chunki „choy piyola“ yoki „mayda choy piyola“ kattaligida sotiladiganlar yuqori narxlarni talab qiladi[14].

84 ta davlatning yirik kineologiya klublarini ifodalovchi Xalqaro Cynologique Federation federatsiyasi lekeli koʻrinadigan palto (it koʻylagi) modelini namoyish qildi[13]. 2007-yil may oyida Kennel Club mas’ul gen bilan bogʻliq sogʻliq uchun xavflar tufayli ushbu rangga ega boʻlgan kuchukchalarni roʻyxatdan oʻtkazmaslikka qaror qildi. Oʻsha yilning dekabr oyida zotdor itlarni diskvalifikatsiya qilish uchun zot standartiga rasman oʻzgartirish kiritdi[15].

Boshqa koʻplab kichik itlar kabi Chihuahua ham odamlarga va boshqa itlarga nisbatan oʻrtacha darajadan yuqori tajovuzkorlik koʻrsatishi mumkin.

Salomatligi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chihuahua bir nechta nevrologik kasalliklarga genetik moyillikka ega. Ular orasida atlantoaksiyal beqarorlik, seroid lipofussinoz, tugʻma karlik, tugʻma gidrosefaliya, mushak distrofiyasi, nekrotizan meningoensefalit va neyroaksonal distrofiya uchraydi[16][17]. 2001-yilda itlarning periodontal kasalliklarini rentgenologik tekshirishda chihuahua oʻrganilgan olti zot ichida eng kam kasal ekanligi aniqlandi[18][19]. Medial patellar lyuksatsiyasiga moyilligi bor deb hisoblanadi[20].

Chihuahuadagi oʻlimning asosiy sababi yurak yetishmovchiligi ekanligi aniqlandi. Yurak yetishmovchiligi kasalliklari ularning yoshlik yillarida sodir boʻlishi ehtimoli koʻproq. Yurak kasalliklarining 75%i klapanlarning buzilishi bilan bogʻliq. Ularning qon oqimini tartibga soluvchi moddalar vaqt oʻtishi bilan deformatsiyalanadi. Deformatsiya yillar davomida kuchayib boradi va ularning qonining qopqoq atrofidan oqishiga olib keladi, bu esa oxir-oqibat yurakni zoʻriqtiradi va oʻlimga sabab boʻlishi mumkin[21].

Chihuahua oʻn ikki yil yoki undan koʻproq yil umr koʻrishi mumkin[22].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „The 25 Smallest Dog Breeds“. American Kennel Club. Qaraldi: 26-yanvar 2021-yil.
  2. ↑ Ní Leathlobhair, Máire; et al. (July 6, 2018). „The evolutionary history of dogs in the Americas“. Science. 361 (6397): 81-85. Bibcode:2018Sci…361…81N[sayt ishlamaydi]. doi:10.1126/science.aao4776. PMC 7116273. PMID 29976825. S2CID 206663458.
  3. ↑ Bergström, Anders; et al. (2020). „Origins and genetic legacy of prehistoric dogs“. Science. 370 (6516): 557-564. doi:10.1126/science.aba9572. PMC 7116352. PMID 33122379. S2CID 225956269.
  4. ↑ Pedro Baptista Pino y Juan Lopez Cancelada, Exposición sucinta y sencilla de la Provincia del Nuevo México y otros escritos. Ed. Jesus Paniagua Perez. Valladolid: Junta de Castilla / León: Universidad de León, 2007, p. 244: „even in the desert the tiny dogs could be found, hunting rats, mice, and lizards.“ The footnote that follows alludes to starving Conquistadores reportedly hunting and stewing the dogs (Universidad Veracruzana, Arquivo Viejo, XXVI.2711).
  5. ↑ „Hernan Cortés: from Second Letter to Charles V, 1520“. Fordham University. 2014-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 25-mart 2014-yil.
  6. ↑ Coile, C. (2013). Chihuahuas: Everything about purchase, care, nutrition, behavior, and training. Hauppauge, NY: Barronʼs Educational Series, p. 7: „Only in 1904 did the American Kennel Club (AKC) register its first Chihuahua; a total of five were registered that year.“
  7. ↑ „Chihuahua History: From Aztec Treasure to Popular Companion“ (inglizcha). American Kennel Club (6-yanvar 2022-yil). Qaraldi: 28-sentabr 2022-yil.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Charlotte Wilcox „Quick Facts“, . The Chihuahua. Capstone, 1-aprel 1999-yil — 4–5-bet. ISBN 978-0-7368-0158-4. 
  9. ↑ 9,0 9,1 Walker, Joan Hustace. The Everything Chihuahua Book: A Complete Guide to Raising, Training, And Caring for Your Chihuahua. Adams Media, 2006 — 16–18-bet. ISBN 9781440523687. Qaraldi: 2019-yil 15-iyun. 
  10. ↑ American Kennel Club Chihuahua page, retrieved on July 29, 2007.
  11. ↑ 11,0 11,1 „Official Standard of the Chihuahua“. Qaraldi: 12-noyabr 2019-yil.
  12. ↑ „The Kennel Club“. thekennelclub.org.uk. 2017-yil 30-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-oktabr 2013-yil.
  13. ↑ 13,0 13,1 „Chihuahua standard“. Fédération Cynologique Internationale (28-iyul 2009-yil). Qaraldi: 25-oktabr 2011-yil.
  14. ↑ Segovia, Stacey Smith. „Runt of the litter“. The Leaf Chronicle (21-mart 2004-yil).
  15. ↑ „Kennel Club breed standard“. Thekennelclub.org.uk (15-may 2006-yil). 2009-yil 3-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-avgust 2009-yil.
  16. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named dewey
  17. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named ufaw
  18. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named acta
  19. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named jsap
  20. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named gough
  21. ↑ „Caring for your Chihuahua“. wpvet. Qaraldi: 3-mart 2023-yil.
  22. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named dk
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Chihuahua&oldid=3962381" dan olindi