Kontent qismiga oʻtish

Dark horse

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Dark horse (yoki qora ot) — bu vaziyatda, ayniqsa, bir nechta raqiblar ishtirok etgan musobaqada[1] koʻzga tashlanadigan, ilgari mashxur boʻlmagan shaxs yoki narsa. Uning hatto hujjatlarda muvaffaqiyat qozonishi dargumon, ammo hali ham gʻoliblikka erishishi mumkin va odatda ular yakunda muvaffaqiyatga erishadilar[2].

Kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu atama qimor shinavandalariga aniq boʻlmagan va shuning uchun pul tikish koeffitsientini belgilash qiyin boʻlgan poyga otining ot poygasida qatnashishi ortidan kelib chiqqan.

Kontseptsiya haqidagi birinchi eslatma Benjamin Disraelining „Yosh gertsog“ (1831) romanida uchraydi. Disraelining bosh qahramoni Avliyo Jeyms gersogi ot poygasida kutilmagan natija bilan gʻolib boʻladi va quyidagi soʻzlarni aytadi: „Hech qachon xayoliga ham kelmagan, beparvo Sent Jeymsning ro‘yxatda ham ko‘rmagan qora oti, tribuna oldidan yugurib o‘tdi va gʻalaba qozondi“[3].

Siyosat

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kontseptsiya siyosiy kontekstlarda Eron,[4] Filippin,[5] Rossiya,[6] Misr, Finlandiya,[7] Kanada,[8] Buyuk Britaniya[9] va Qoʻshma Shtatlarda qoʻllanadi .

Siyosiy nuqtai nazardan, kontseptsiya Qoʻshma Shtatlarga oʻn toʻqqizinchi asrda birinchi marta Demokratik partiyaning 1844-yilgi prezidentlikka nomzodligi qoʻyilib, koʻpgina taniqli davlat arboblari ustidan gʻalaba qozongan, deyarli mashxur boʻlmagan Tennessi shtati siyosatchisi Jeyms K. Polkga nisbatan qoʻllanilganda paydo boʻldi. Polk oʻz partiyasining milliy nomzodlar qurultoyida toʻqqizinchi ovoz berishda nomzodlikni qoʻlga kiritdi va mamlakatning oʻn birinchi prezidenti boʻldi.

Qoʻshma Shtatlar prezidentligiga erishgan muvaffaqiyatli qora ot nomzodlari quyidagilardir:

  • Franklin Pirs, Demokratlar partiyasidan nomzod sifatida tanlangan va keyinchalik 1852-yilda oʻn toʻrtinchi prezident etib saylangan .
  • Avraam Linkoln, Respublikachilar partiyasidan nomzod sifatida tanlangan va 1860-yilda oʻn oltinchi prezident etib saylangan .
  • Ruterford B. Xeys 1876-yilda oʻn toʻqqizinchi prezident etib saylangan.
  • Jeyms Garfild 1880-yilda yigirmanchi prezident etib saylangan.
  • Uorren G. Xarding, Ogayo shtatidan senator, 1920-yilda kutilmagan nomzodlikdan soʻng yigirma toʻqqizinchi prezident etib saylandi.
  • Missuri shtatidan vitse-prezident, sobiq senator va oʻttiz uchinchi prezident Garri S. Trumen 1945-yilda prezident Franklin Ruzveltdan keyin oʻrinbosar boʻlganida Amerika xalqiga deyarli nomaʼlum boʻlgan shaxs edi. Trumen respublikachilar partiyasidan nomzod va Nyu-York gubernatori Tomas E. Dyuiga qarshi gʻalaba qozonish imkoniyatiga ega boʻlmagan oqsoq prezident hisoblangan, ammo 1948-yilda Amerika Qoʻshma Shtatlaridagi prezidentlik saylovlarida gʻalaba qozonib, dunyoni hayratda qoldirdi — bu Amerika tarixidagi eng noodatiy holatdan biri hisoblanadi.
  • Jimmi Karter, Jorjiyaning sobiq gubernatori 1976-yilda oʻttiz toʻqqizinchi prezident etib saylangan; oʻsha yilning boshida, Karter oʻzining Jorjiya shtatidan tashqarida nisbatan tanilmagan edi, lekin oʻzidan koʻproq milliy mashhurlikka ega boʻlgan raqiblarga qarshi nomzodlikni qoʻlga kiritdi. 1976-yilgi Demokratik Milliy qurultoyda Karter nutqini „Mening ismim Jimmi Karter va men prezidentlikka daʼvogarlik qilaman“ deb boshlaganida oʻzining uncha taniqli emasligi xususida hazil qildi.
  • 2004-yilda Jon Kerri nomidan Demokratik Konventsiyada qatnashgan Illinoys shtatidan kichik senator Barak Obama 2008-yilda Demokratik partiya prezidentligi uchun majlislarda qatnashganida ham Amerika xalqi orasida tanilmagandi, nomzodlar orasida Hillari Klintonni koʻpchilik mashxur siyosatchilardan biri sifatida gʻolib boʻlish ehtimoli yuqori edi. Lekin Barak Obama prezident etib saylanadi va mamlakatning birinchi afro-amerikalik prezidenti boʻladi.
  • Koʻchmas mulk investori va realiti-televizion shaxsi Donald Tramp 2,8 milliondan ortiq ovoz bilan xalq ovozini yoʻqotganliga qaramay, umumiy saylovda sobiq Davlat kotibi Xillari Klintonni magʻlub etish avvalida, Respublikachilar partiyasidan boʻlgan 15 ta raqibdan koʻproq ovoz toʻplaidi. Tramp prezidentlikka qadar hech qachon siyosiy lavozimda ishlamagan, lekin 1999-yildan beri prezidentlikka nomzodini qoʻygan va nihoyat 2017-yilda Amerika Qoʻshma shtatlarining 45-prezidenti boʻlishlikka muvaffaq boʻldi

Ehtimol, Amerika tarixidagi ikkita eng mashhur muvaffaqiyatga erisha olmagan qora otli prezidentlikka nomzodlardan biri — Nebraska shtatidan uch muddatli kongressmen demokrat Uilyam Jennings Brayan boʻlib, U 1896-yilgi Demokratik Milliy Konventsiyada oʻzining mashhur „Oltin xochi“ nomli nutqi bilan kuchli taassurot qoldirgan boʻlsada, prezidentlik lavozimiga yetisha olmaydi. (Brayan yana ikki marta Demokratik prezidentlikka nomzodlikni qoʻlga kiritadi va Amerika Qoʻshma Shtatlari Davlat kotibi lavozimida ishlaydi). Ana shunday nomzodlarning ikkinchisi respublikachi biznesmen Vendell Uilki boʻlib, 1940-yilgi Respublikachilar milliy qurultoyida oltinchi ovoz berishdagi nomzodligidan avval hech qachon davlat lavozimida ishlamagan va faqat partiyaga qoʻshilgan boʻlsa ham 1939-yilda nomzodlar safida boʻlishga erishdi.

AQSh senatori Berni Sanders qora otli nomzodning yana bir klassik namunasidir, uning 2016-yilgi Demokratik partiya prezidentlik saylovoldi tashviqotida partiyadan prezidentlikka nomzod boʻlish uchun birinchi raqamli raqib Hillari Klintonni agʻdarish uchun kutilganidan ancha koʻp ovoz yigʻishga muvaffaq boʻlgan.

Qoʻshma Shtatlardan tashqari, qora otning holati quyidagi shaxslar hayotiga bogʻliq:

  • Peruda Alberto Fuximori 1990-yilda prezidentlikka koʻtarildi, saylov poygasi paytida koʻpchilik nomaʼlum boʻlib, oxir-oqibatda dastlab soʻrovlarda yetakchilik qilgan raqibi Mario Vargas Lyosa ustidan gʻalaba qozondi. Xuddi shu jasorat 2021-yil Perudagi umumiy saylovda, avval nomaʼlum boʻlgan boshlangʻich maktab oʻqituvchisi Pedro Kastillo birinchi turda va oxir-oqibat ikkinchi bosqichda prezidentlik saylovlarida gʻolib boʻlganda takrorlanadi[10].
  • Nigeriyada Gudlak Jonatanni qora ot deb atash mumkin, chunki u ancha qarovsiz harobaga aylangan Niger Deltasi hududidan chiqqan birinchi prezident boʻlgan va u uchta siyosiy idorada (Bayelsa shtati gubernatorining oʻrinbosaridan gubernatorgacha, gubernatordan vise-prezidentgacha va vitse-prezidentdan prezidentgacha koʻtarilgan) yuqori lavozimlarda ishlagan.
  • Finlandiyada Lauri Kristian Relander 1925-yilda qora ot sifatida prezident etib saylandi, uning partiyasi uni faqat xalq prezidentlik saylovchilariga ovoz berganidan keyingina oʻz nomzodi sifatida koʻrsatdi. Finlandiyada qora ot prezidentligi 1987-yilda saylov tizimi toʻgʻridan-toʻgʻri shaxsiy ovoz berishga oʻzgartirilgunga qadar davom etgan.
  • 2012-yil 21-mayda Rossiya bosh vaziri Dimitriy Medvedevning uchinchi kabinetiga tayinlangan vaqtida bir qancha hukumat vazirlari Olga Golodets, Vladimir Medinskiy va Aleksandr Novak kabi tajribaga ega bo‘lmagani uchun ham „qora otlar“ deb taʼriflangan edi[6].
  • 2013-yilda Eron prezidentligiga nomzodlarning baʼzilari ham qora ot sifatida etirof etiladi, jumladan Muhammad Baqir Qalibaf, Mohsen Rizoi, Mostafa Pourmohammadi, Muhammad Saidikiya[4] va Muhammad Gʻarozi[11].
  • Birlashgan Qirollikda 2015-yilda Leyboristlar partiyasi rahbariyatiga saylovda g‘alaba qozongan Jeremi Korbin parlamentdagi mehnat partiyasidan nomzod bo‘lish uchun yetarlicha ovozni qo‘lga kiritish uchun kurashayotganiga qaramay, u ham qora ot sifatida ham tasvirlangan[9][12][13].
  • Germaniyada hukumat rahbarlari dastlab partiya siyosatchilari emas edi (1867-1918). Qora ot nomzodlari Veymar davrida (1919-1933) ham uchragan; qoʻriqchi Frans fon Papen va general Kurt fon Shleyxer qora otga nomzodlik qiluvchi kansler edi. Eng nufuzli shaxslar isteʼfodagi general va Birinchi jahon urushi yetakchisi Pol fon Hindenburg boʻldi, u 1925-yilda prezident etib saylangan, garchi oʻsha tanlovning hatto birinchi bosqichida qatnashmagan boʻlsa yakuniy natijalar ijobiy boʻladi. Federativ respublikada (1949-yildan) qora otga nomzodlar kam uchraydi. Eng koʻzga koʻringan misol Yevropa Parlamentining sobiq prezidenti va kichik shaharcha meri Martin Shuls boʻlishi mumkin. 2017-yilgi federal parlament saylovlarida, vaqtinchalik ovoz berish koʻpayganiga qaramay, uning kanslerlikka nomzodi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 2021-yilgi Germaniya federal saylovlarida Annalena Baerbok boshchiligidagi Yashillar partiyasi yoki Armin Laschet boshchiligidagi CDU/CSU saylovlarda birinchi o‘rinni egallashi va kansler etib saylanishi mumkinligi uzoq vaqtdan beri taxmin qilingan edi. Germaniya Sotsial-demokratik partiyasidan Olaf Shols 2019-yil dekabr oyida o‘z partiyasi rahbariyati saylovida Saskia Esken va Norbert Valter-Borjansga yutqazgan, tanlov g‘oliblari ham „Qora otlar“ deb taʼriflangan edi.
  • Venesuelada Milliy Assambleyaning o‘sha paytdagi prezidenti, Venesuela siyosiy sahnasida deyarli nomaʼlum bo‘lgan Xuan Guaydo 2019-yil yanvar oyida o‘zini mamlakat prezidenti vazifasini bajaruvchi deb eʼlon qildi va keyinchalik milliy va xalqaro ommaviy axborot vositalarida paydo bo‘la boshladi. Washington Post nashri uni „tasodifiy rahbar“ deb atadi.[14][15][16].

Musiqa, televizion koʻrsatuvlar va kinoda foydalanilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bundan tashqari, Oscar mukofoti (Kinematografiya sanʼati va fanlari akademiyasi tomonidan beriladi) kabi mukofotlarga ajablantiradigan yoki yutish ehtimol boʻlmagan holda gʻoliblikka erishgan nominatsiyalar sohiblari ham qora otlar deb ataladi.

Gitarachi va qoʻshiqlar muallifi George Harrison The Beatles guruhining „qora ot“i laqabini olgan, chunki uning qoʻshiq muallifi va vokalchisi sifatida koʻrinishi keyinchalik The Beatles karerasida, ayniqsa Abbey Road albomi premyerasidan soʻng kutilganidan ham ortiqroq darajaga oshdi. Harrison oʻzining yakkaxon konsert dasturini Dark Horse Records deb nomladi, keyinchalik shu nomli albom va „Dark Horse“ deb atalgan qoʻshiqni keng omma eʼtiboriga havola qildi.

Switchfootning „ Dark Horses“ qoʻshigʻi Amerika boʻylab uysiz va koʻcha bolalariga („Dark Horses“) yordam beruvchi StandUp for Kids tashkilotidan ilhomlangan tarzda yatratilgan.

Mark Helprinning "Qish ertagi " romani 24-bobi „Oq ot va qora ot“ deb nomlanib, bu bobda Praeger de Pintoning Nyu-York meri lavozimida eng muhim nomzod sifatida faoliayt yuritganligiga ishora qiladi.


2013-yilda Katy Perrining " Dark Horse " nomli qoʻshigʻi Prism toʻrtinchi studiyaviy albomiga kiritildi. Bu albomdan chiqarilgan uchinchi yakkaxon ijro edi va toʻrt hafta davomida Billboard Hot 100 roʻyxatida birinchi oʻrinni egalladi.

Sportda foydalanilishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu atama sportda kutilmaganda musobaqada kutganidan koʻra yuqoriroq natijaga erishgan jamoalar va sportchilarni tasvirlash uchun ishlatilgan. Bunga misol qilib, 2012-yilgi Stenli kubogi pley-off bosqichida Los-Anjeles Kings (pley-offda 8-oʻrinni egallagan boʻlishiga qaramay yakunda 1-oʻrinni qoʻlga kiritgan, bunday muvaffaqiyatga erishgan birinchi va yagona jamoa) va 2018-yilgi FIFA Jahon chempionatida Xorvatiya (FIFA Jahon reytingida 20-oʻrinda boʻlishiga qaramay chempionat soʻnggida 2-oʻringa qadar koʻtarila olgan) jamoalarini aytish mumkin[17][18].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „A dark horse“. The Phrase Finder.
  2. ↑ „Dark horse“. Merriam Webster.
  3. ↑ „Origins of Sayings - A Dark Horse“. Trivia Library. 2006-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 26-avgust.
  4. ↑ 4,0 4,1 „Who Will Be Iran's Next President?“. Radio Free Liberty (2013-yil 6-yanvar). Qaraldi: 2013-yil 19-aprel.
  5. ↑ „Invest in Philippines, the 'Dark Horse' of Asia“. CNBC (2011-yil 17-noyabr). 2013-yil 23-mayda asl nusxadan arxivlangan.
  6. ↑ 6,0 6,1 Tikhomirov, Vladimir. „Putin names a technocrat Cabinet“. Equity (2012-yil 22-may). Qaraldi: 2013-yil 28-mart.
  7. ↑ Jussila, Osmo. From Grand Duchy to a Modern State: A Political History of Finland Since 1809. C. Hurst & Co (Publishers) Ltd., 1999. 
  8. ↑ „About“. The Dark Horse Report. 2018-yil 20-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 18-fevral.
  9. ↑ 9,0 9,1 Gauja, Anika. Party Reform: The Causes, Challenges, and Consequences of Organizational Change. Oxford University Press, 2017 — 184-bet. ISBN 978-0-19-871716-4. 
  10. ↑ „Peru election: Socialist Pedro Castillo claims victory ahead of official result“ (2021-yil 16-iyun).
  11. ↑ „Profiles: Iran's presidential candidates“. Al Jazeera (2011-yil 11-iyun). Qaraldi: 2013-yil 16-iyun.
  12. ↑ Whitaker. „Andrew Whitaker: Don't rule out Labour dark horse“. scotsman.com (2015-yil 15-iyul). Qaraldi: 2015-yil 14-sentyabr.
  13. ↑ „Celebrations as Jeremy Corbyn elected Labour leader with landslide win“. Green Left Weekly (2015-yil 13-sentyabr). Qaraldi: 2015-yil 14-sentyabr.
  14. ↑ „Juan Guaidó, el desconocido que ahora toda Venezuela sabe quién es“ (es-LA). La Nación, Grupo Nación. Qaraldi: 2020-yil 26-dekabr.
  15. ↑ Herrero, Ana Vanessa; Casey, Nicholas. „How Juan Guaidó Rose From Being Virtually Unknown to Lead Venezuela's Opposition (Published 2019)“ (en-US). The New York Times (2019-yil 22-yanvar). Qaraldi: 2020-yil 26-dekabr.
  16. ↑ Krygier, Rachelle; Sheridan, Mary Beth; Gearan, Anne. „The accidental leader: How Juan Guaidó became the face of Venezuela's uprising“ (en-US). Washington Post. Qaraldi: 2020-yil 26-dekabr.
  17. ↑ Staff, S. I., Croatia has a real shot at winning the World Cup (ingliz (Amerika)), qaraldi: 2021-07-04
  18. ↑ Holiga. „Is Croatia Emerging as a World Cup Dark Horse?“ (en). Bleacher Report. Qaraldi: 2021-yil 4-iyul. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Dark_horse&oldid=5188225" dan olindi