Kontent qismiga oʻtish

Djinguereber masjidi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Masjid tashqarisi
1905-1906-yillardagi masjidni aks ettiruvchi Edmond Fortier tomonidan chop etilgan otkritka

Djinguereber masjidi (arabcha: مسجد دجينجيربر; fransuzcha: Mosquée de Djinguereber; Koyra Chiini jiŋgar-ey pivo 'katta masjid'[1]) Tombuktu shahridagiMalining mashhur oʻquv markazi. 1327-yilda qurilgan va turli tillarda Djingareyber yoki Djingarey Ber deb ataluvchi masjidning dizayni Abu Ishoq Al Sahili tomonidan akkreditatsiya qilingan. Mali imperiyasi imperatori Mali Musa I tomonidan bu ishi uchun unga 200 kg (40 000 misqol) oltin toʻlagan. 14-asr Mali uchun eng mashhur manbashunoslaridan biri boʻlgan Ibn Xaldunning soʻzlariga koʻra, as-Sahiliyga Tombuktudagi jinguereberni loyihalash va qurish uchun 12 000 mitxal oltin berilgan, ammo soʻnggi tahlillar bun sonning xatoligini isbotladi[2].

1960-yillarda qurilgan shimoliy tomonining kichik bir qismi (ohaktosh bloklari, shaharning qolgan qismida ham keng qoʻllanadi) va ohaktoshdan qurilgan va loy bilan bezatilgan minoradan tashqari[3], Jingareyber masjidi butunlay tuproqdan va tola, somon va yogʻoch kabi organik materiallardan bunyod etilgan. Uning uchta ichki hovlisi, ikkita minorasi va sharq-gʻarbiy yoʻnalishda joylashgan yigirma besh qator ustunlari, shuningdek, 2000 kishiga moʻljallangan namozgohi bor.

Djinguereber Tombuktu universitetini tashkil etgan uchta madrasadan biridir. U 1988-yilda[4] YuNESKOning Butunjahon merosi obyektlari roʻyxatiga kiritilgan va 1990-yilda qum bosishi tufayli xavf ostida qolgan deb topilgan[5]. Masjidni qayta tiklash va rekonstruksiya qilish boʻyicha toʻrt yillik loyiha 2006-yil iyun oyida boshlangan. U Ogʻa Xon Madaniyat Trust tomonidan amalga oshirilmoqda va moliyalashtirilmoqda[6].

2010-yilning 26-fevralida, Mavlid (Muhammad tavalludining yubileyiga bagʻishlangan bayram) paytida masjidda yuz bergan tiqilinch oqibatida 26 ga yaqin odam halok boʻlgan va 55 nafari jarohatlangan, ularning asosiy qismini ayollar va bolalar tashkil etgan[7].

2012-yildagi hujum

[tahrir | manbasini tahrirlash]

2012-yilning 1-iyulida ansoriy islomchilar („iymon himoyachilari“) Tombuktu qabrlarini YuNESKO yoʻqolib ketish xavfi ostida turgan Jahon merosi obyektlari roʻyxatiga kiritganidan koʻp oʻtmay vayron qila boshlaganlar. Ular Tombuktudagi jami oʻn oltita qadimiy musulmon avliyolarining yettitasini[8], jumladan Djingareyber masjididagi ikkita qabrni yoʻq qilishga kirishganlar[8]. Ular "keponlar, boltalar va pichoqlar yordamida ikkita sopol qabrni butunlay vayron boʻlgunga qadar bolgʻa bilan urib buzib tashlashgan[8]. Biroq, masjidning oʻziga yetkazilgan zarar miqdori minimal edi[9].

Muhofazaga olinishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

YuNESKO tomonidan mazkur hududdagi choʻllanish holati „turli omillar, jumladan, iqlim oʻzgarishlari va inson faoliyati natijasida yuzaga keladigan qurgʻoqchil, yarim qurgʻoqchil, quruq subnam zonadagi degradatsiya“ deb taʼriflangan.

1901-yildan 1996-yilgacha bu hududda harorat Selsiy boʻyicha 1,4 darajaga koʻtarilgan, bu choʻllarni bosib olishni, shuningdek, qum zarralari harakatini kuchaytirgan. Masjid devorlarini taʼmirlash va koʻtarish ishlari davom etayotgan boʻlsa-da, 1952-yildagi tom balandligi bilan bugungi kundagiholati oʻrtasida bir metrlik farq bor.

Qurgʻoqchilik muammolarni keltirib chiqarishi mumkin boʻlsa-da, juda koʻp yomgʻir ham masjid uchun zararli ekanligini maʼlum boʻlgan. 1999, 2001 va 2003-yillardagi kuchli yomgʻirlar anʼanaviy tarzda qurilgan koʻplab sopol binolarning, shuningdek, yaqinda qurilgan inshootlarning qulashiga sabab boʻlgan. Iqlim oʻzgarishi tufayli iqlim, Djingareyber masjidi kabi jahon merosi obyektlarining bir qanchasi jiddiy zarar koʻrgan[10].

Ishtirokchi davlatdan Jahon merosi qoʻmitasining soʻnggi yigʻilishida Ogʻa Xon Madaniyat Trust tomonidan amalga oshirilayotgan Jingareyber masjidini 4 yillik restavratsiya qilish loyihasi boʻyicha barcha texnik hujjatlarni taqdim etish soʻralgan. Biroq, loyiha amalga oshirilishi oldidan hech qanday hujjatlar taqdim etilmagan va ishtirokchi-davlat oʻz hisobotida ushbu yirik loyiha haqida juda kam maʼlumot bergan.

Missiya restavratsiya ishlarining birinchi bosqichi 2006-yilning noyabridan 2007-yilning iyuligacha amalga oshirilgan tajriba loyihasi boʻlganini taʼkidlagan. Bu ishlar masjid atrofiga drenaj va asfalt yotqizish, yomon ahvoldagi devorlar va tomning bir qatlam qismini qayta tiklash, 50% ga yaqin toʻsinlarni almashtirishni oʻz ichiga olgan. Loyihaga mas’ul boʻlgan shaxslar yaxshi texnik tajribaga ega; ammo, ular doimiy ravishda nima qilayotganlarini hujjatlashtirishi va ishining boshlangʻich holatini yozib olishlari kerak.

Ammo shuni taʼkidlash kerakki, yangi texnik yechimlar va odatda mahalliy hunarmandlar tomonidan amalga oshirilgan masjidni saqlashning anʼanaviy va muntazam amaliyotlarini saqlab qolish oʻrtasida muvozanatni ushlab qolishga urinmoq darkor[11].

Dastlab masjiddagi toʻsinlar uchun qurilish materiallari sifatida ishlatilgan tabiiy mahalliy daraxtlar ham iqlim oʻzgarishi tufayli yoʻq boʻlib ketgan, shuning uchun yogʻoch toʻsinlarni Ganadan olib kelish kerak edi. Bu masjidni qayta tiklash uchun zarur boʻlgan mablagʻlar narxini keskin oshirib yuborgan, chunki qurilish materiallari yetarli boʻlmagan[12].

Lazerli skanerlash bilan yaratilgan 3D model

[tahrir | manbasini tahrirlash]

„Zamani“ loyihasi madaniy meros obyektlarini kelajak avlodlar uchun kino formatida saqlab qolish maqsadida 3D formatidagi holatini hujjatlashtiradi[13][14][15]. Djinguereber masjidining hujjatlari yer yuzidagi lazerli skanerlashga asoslangan[16][17][18]. Djinguereber masjidining 3D hujjati 2005-yilda amalga oshirilgan[19].Bu yerda 3D model, rejalar va tasvirlarni koʻrish mumkin.

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Heath, Jeffrey. Koyra Chiini. (Dictionnaire songhay-anglais-français, I.). Paris: L'Harmattan, 1998 — 146-bet. ISBN 2-7384-6726-1. 
  2. ↑ The Meanings of Timbuktu, Bloom, Pg. 52.
  3. ↑ „Djingereyber Mosque Restoration“. Archnet.org.
  4. ↑ Report of the World Heritage Committee, Twelfth Session, Brasilia: UNESCO Convention Concerning the Protection of World Cultural and Natural Heritage, 1988-12-23, 17–18-bet, SC-88/CONF.001/13, qaraldi: 2007-04-09
  5. ↑ Report of the World Heritage Committee, Fourteenth Session, Banff: UNESCO Convention Concerning the Protection of World Cultural and Natural Heritage, 1990-12-12, 17–18-bet, CLT-90/CONF.004/13, qaraldi: 2007-04-09
  6. ↑ „La Cité des 333 saints abrite de nombreux chantiers de modernisation“ (French). Afribone Mali SA (2007-yil 5-aprel). Qaraldi: 2007-yil 9-aprel.
  7. ↑ Deadly crush at Timbuktu mosque, BBC News, 26 Feb 2010, qaraldi: 14 Jun 2010; Pilgrims killed in stampede at Djingareyber Mosque in Timbuktu, UNESCO World Heritage News Archive, 26 Feb 2010, qaraldi: 14 Jun 2010; 26 dead in Timbuktu mosque stampede, Reuters, 26 Feb 2010, qaraldi: 14 Jun 2010; Wikinews
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Mali Islamists destroy tombs at ancient Timbuktu mosque | Radio Netherlands Worldwide (Wayback Machine saytida 29 October 2013 sanasida arxivlangan)
  9. ↑ „Timbuktu's Djinguereber mosque: a history of cities in 50 buildings, day 5“. The Guardian (2015-yil 27-mart). Qaraldi: 2015-yil 11-sentyabr.
  10. ↑ Colette, Augustin, and Kishore Rao. Case Studies on Climate Change and World Heritage. UNESCO World Heritage Centre, 2009, pp. 74–75, Case Studies on Climate Change and World Heritage.
  11. ↑ UNESCO World Heritage Centre. „UNESCO World Heritage Centre - State of Conservation (SOC 2008) Timbuktu (Mali)“ (en). whc.unesco.org. Qaraldi: 2018-yil 8-oktyabr.
  12. ↑ Smith. „Timbuktu's Djinguereber mosque: a history of cities in 50 buildings, day 5“ (en). the Guardian (2015-yil 27-mart). Qaraldi: 2018-yil 8-oktyabr.
  13. ↑ Rüther, Heinz; Rajan, Rahim S. (2007). "Documenting African Sites: The Aluka Project". Journal of the Society of Architectural Historians 66 (4): 437–443. doi:10.1525/jsah.2007.66.4.437. ISSN 0037-9808. 
  14. ↑ Giles. „Meet the scientists immortalizing African heritage in virtual reality“. CNN (2018-yil 5-yanvar). Qaraldi: 2019-yil 17-oktyabr.
  15. ↑ Wild. „Africa's great heritage sites are being mapped out with point precision lasers“ (en). Quartz Africa (2018-yil 18-dekabr). Qaraldi: 2019-yil 17-oktyabr.
  16. ↑ Rüther. „AN AFRICAN HERITAGE DATABASE – THE VIRTUAL PRESERVATION OF AFRICA'S PAST“. isprs.org. 2017-yil 15-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  17. ↑ Rüther, Heinz; Held, Christof; Bhurtha, Roshan; Schroeder, Ralph; Wessels, Stephen (2012-01-13). "From Point Cloud to Textured Model, the Zamani Laser Scanning Pipeline in Heritage Documentation" (en). South African Journal of Geomatics 1 (1): 44–59–59. ISSN 2225-8531. http://www.sajg.org.za/index.php/sajg/article/view/20. 
  18. ↑ „Challenges in Heritage Documentation with Terrestrial Laser Scanning“. 2019-yil 25-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan.
  19. ↑ „Site - Timbuktu Mosque“. zamaniproject.org. Qaraldi: 2019-yil 30-oktyabr.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Ibn Xaldundan tarjima qilingan, loc. cit. , p. 348.

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Djinguereber_masjidi&oldid=5187801" dan olindi