Do'lmabog'cha saroyi

Doʻlmabog'cha saroyi

Mamlakat:	Istanbul, Turkiya
Maqomi:	Saroy
Topshiriq:	Abdulmajid I
Meʼmori:	Garabet Balyan
Eʼtirofi:	Yunesko
Qurilish boshlandi:	1843
Qurilish tugallandi:	1856
Umumiy maydoni:	110 000 m²
Saroy maydoni:	45 000 m²
Xonalar soni:	285 ta
Sarflangan oltin:	35 tonna
Rekordi:	Dunyodagi eng katta Hereke gilami
Mashhur mehmoni:	Ingliz qirolichasi Viktoriya
Qoʻshnisi:	Doʻlmabog‘cha masjidi
Ilhomlantirgan:	Versal saroyi

Doʻlmabog'cha saroyi sultonlikning 31-hukmdori Abdulmajid I tomonidan 1843-1856-yillar oraligʻida qurilgan. Ilgari Sulton oilasi bilan Toʻpqopi saroyida yashagan, ammo oʻrta asrlardagi To‘pqopi saroyida zamonaviy uslub va hashamat yoʻq edi. UFransiyadagi Versal saroyi kabi Yevropaning mashhur hamkasblari bilan go‘zallik va ulug‘vorlik bo‘yicha raqobatlasha oladigan hashamatli bino qurishga qaror qildi.Yevropa monarxlari saroylari bilan solishtirganda qulaylik uchun, Abdulmajid buzib tashlangan sobiq Beshiktosh Sohil saroyi oʻrniga yangi zamonaviy saroy qurishga qaror qildi. ^[1]

Qurilishi

Hoji Said ogʻa qurilish ishlariga mas’ul boʻlgan, loyiha esa meʼmorlar Garabet Balyan, uning oʻgʻli Nigogayos Balyan va Evanis Kalfa (Usmonli saroy meʼmorlarining arman Balyan oilasi aʼzolari) tomonidan amalga oshirilgan. Doʻlmabog'cha „tepa bogʻi“ degan maʼnoni anglatadi. Qurilish uchun Bosfor yaqinida bosib olingan hudud tanlangan. Uzoq vaqt davomida Doʻlmabaxche turk sultonlarining asosiy qarorgohi hisoblangan. Turkiya Respublikasiga asos solgan Kamol Otaturk olamdan oʻtganida saroy zallari boʻm-boʻsh, keyinchalik ular goʻzal muzey majmuasiga aylantirilgan.^[2]

Qurilish uchun besh million Usmonli oltin lirasi yoki taxminan 35 tonna oltin sarflangan. Bugungi (2021) qiymatlarida 1,9 milliard dollar. Bu summa yillik soliq tushumining qariyb chorak qismiga toʻgʻri keldi.^[3] Saroyda 1856-yildan boshlab, 1924-yilgacha xalifalik tugatilgunga qadar, oltita sulton istiqomat qilgan: Bu yerda so‘nggi podsho xalifa Abdulmajid afandi yashagan. 1924-yil 3-martda kuchga kirgan qonun saroyga egalik huquqini yangi Turkiya Respublikasining milliy merosiga oʻtkazdi. Turkiya Respublikasining asoschisi va birinchi prezidenti Mustafo Kamol Otaturk yoz faslida saroydan prezidentlik qarorgohi sifatida foydalangan va oʻzining eng muhim ishlarini shu yerda amalga oshirgan. Otaturk umrining so‘nggi kunlarini shu saroyda o‘tkazdi.^[4] Bugungi kunda saroy Turkiya Buyuk Millat Majlisiga mas’ul Milliy Saroylar Direktorligi tomonidan boshqariladi.

Doʻlmabaxche shahri dastlab Bosfor boʻgʻozidagi koʻrfaz boʻlib, undan Usmonli floti langar qilish uchun foydalangan. Hudud XVIII asrda asta-sekin qayta tiklandi va Usmonli sultonlari tomonidan juda qadrlangan imperator bogʻiga aylandi; Aynan shu bogʻdan Doʻlmabog'cha (Toʻldirilgan bogʻ) nomi turkcha „toʻldirilgan“ doʻlmasi va „bogʻ“ maʼnosini bildiruvchi bogʻdan kelib chiqqan. Bu yerda XVIII-XIXasrlarda turli xil kichik yozgi saroylar va yogʻoch pavilyonlar qurilgan va oxir-oqibat Beshiktosh qirgʻoq saroyi deb nomlangan saroy majmuasini tashkil etgan. 110 000 m² maydon sharqda Bosfor boʻgʻozi bilan chegaralangan, gʻarbiy tomondan esa tik jarlik uni o‘rab turadi, shuning uchun yangi 45 000 m²li Doʻlmabog'cha saroyi qurilganidan keyin bogʻ majmuasi hududi oldingiga nisbatan ancha cheklangan.

Doʻlmabog'cha — Turkiyadagi eng katta saroy. Uning maydoni 45 000 m2 (11,1 akr) boʻlib, 285 ta xona, 46 ta zal, 6 ta hammom (hamam) va 68 ta hojatxonadan iborat.^[5]^[6]

Dizayni

Dizaynini yaratish uchun anʼanaviy Usmonli meʼmorchiligi bilan birga uygʻunlashgan barokko, rokoko va neoklassik uslublardan foydalanilgan. Saroyning joylashuvi va bezaklaridan Usmonli madaniyatiga va sanʼatiga Yevropa uslublari va meʼyorlarining taʼsiri kuchayib borayotganini bilish mumkin. Bosfor boʻgʻozi tomondan tashqi koʻrinishida klassik Yevropa uslubi bilan birga anʼanaviy Usmonli turk dunyosining xususiyatlarini saqlab qoladi.^[7] U davlat vakillik xonalarini oʻz ichiga olgan janubiy qanot (Mabeyni Humoyun yoki Selamlik) va xususiy turar joy vazifasini bajaradigan shimoliy qanotdan (Harami Humoyun, Haram) qatʼiy ravishda ajratilgan. Maydoni 2000 m² va balandligi 36 m gumbazli katta Marosimlar Zali bilan ajratilgan. Haram tashqi dunyodan butunlay ajratilishi kerakligi sababli, tashrif buyuruvchilar uchun asosiy kirish janub tomonda joylashgan. Bu yerda tashrif buyuruvchilar va xorijiy diplomatlarni qabul qilish uchun vakolatxonalar tashkil etilgan. Haram hududi sultonning xotinlari, kanizaklari va onasi uchun bir-biriga bogʻlangan xonalarni oʻz ichiga oladi, ularning har biri oʻz hammomiga ega.

^[8]

Dekoratsiyasi

Toʻpqopi saroyida Iznik koshinlari va Usmonli oʻymakorligining ajoyib namunalari mavjud boʻlsa, Do‘lmabog‘cha saroyi oltin va billur bilan bezatilgan. Shiftlarni zardoʻzlash uchun oʻn toʻrt tonna oltin sarflangan. Saroyni bezash uchun 100 kg dan ortiq oltin ishlatilgan, bu taxminan 6 million dollarga teng.

Saroyning ichki qismi oʻzining hashamati bilan hayratlanarli. Uning hududida 285 ta xona va 43 ta katta zal mavjud. Bir paytlar saroyning boyligi haqidagi afsonalar Usmonlilar davlati chegarasidan ancha uzoqqa tarqalgan.

Tarixiy hujjatlarda aytilishicha, saroyning ichki qismini qurish va obodonlashtirish uchun 15 ming kilogrammdan ortiq sof oltin va 40 ming kilogramm kumush sarflangan. Bu saroyda faxriy mehmon qirolicha Viktoriya ham boʻlgan.

Tantanalar zalida dunyodagi eng katta bogemik billur qandil osilgan. Dastlab bu qirolicha Viktoriya sovgʻasi boʻlgan deb taxmin qilingan. 2006 yilda esa Sulton tomonidan narxi toʻliq toʻlanganligini koʻrsatuvchi kvitansiya topildi. U 750 lampaga ega va ogʻirligi 4,5 tonnani tashkil qiladi.

Do‘lmabog'cha dunyodagi eng katta bogem va Bakkarat billur qandillar kolleksiyasiga ega.

Bezatish uchun Marmaris (Prokonnes) marmari, Misr alebastri (kalsit, shuningdek, oniks-marmar deb ham ataladi) va qimmatbaho toshlar ishlatilgan.

Saroyga koʻp sonli Hereke gilamlari to‘shalgan. Katta zalda to‘shalgan Hereke gilami dunyodagi eng katta Hereke gilamidir. Shuningdek, podshoh Nikolay I tomonidan sultonga sovg‘a sifatida taqdim etilgan 150 yillik ayiq terisi ham bor. Koʻp sonli rasmlar orasida rus dengiz rassomi Ivan Aivazovskiyning butun asarlari toʻplami mavjud. Imperiya hukmdoriga Aivazovskiyning ishi shu qadar yoqdiki, u isteʼdodli rassomga Bosfor koʻrinishidagi rasmlarni buyurtma qildi, bugungi kunda ularning 40 nusxasi toʻplamda mavjud. Ushbu sanʼat muzeyida Usmon Hamdi Bey, Halil Posho va Usmon Nuri Posho kabi turk rassomlarining rasmlari ham bor. [[Tasvir:|thumb|]] Saroyning jihozlari boshidanoq eng yuqori texnik standartlarda amalga oshirildi. Gazli yoritgichlar va suv idishlari Buyuk Britaniyadan olib kelingan, oʻsha paytda mashhur Yevropadagi saroylarda hali ham bunday sharoitlar yoʻq edi. Keyinchalik elektr taʼminoti, markaziy isitish tizimi va lift oʻrnatildi.

Asosiy kirish Zali(Medhal)

Doʻlmabog'cha saroyiga tashrif Medhal zalidan boshlanadi. Medhaldan dengiz va quruqlik tomon chiqadigan xonalar bor. Dengizga qaragan xonalar Usmonli va boshqa davlat vazirlar, saroyning turli maʼmurlari, aʼzolari foydalangan. Mehmonlar avvaliga shu zalda kutib turishardi, keyin esa saroy xodimi tomonidan belgilangan vaqtda ichkariga olib kirilgan.[[Tasvir:|thumb|]]

Medhaldan keyingi oʻng tomondagi ikkinchi xonada kotiblar zali bor. Saroy kolleksiyasidagi eng katta rasm Stefano Ussining Surre Procession tasviridir. Surat zalning chap devorida osilgan.

O‘ng tarafdagi devorda Rudolf Ernst imzosi bilan Parij shahar teatridagi yong‘in, gollandiyalik Delandre tomonidan chizilgan suratda esa qishloq qizi tasvirlangan. Fransuzcha uslubdagi mebellar bilan bezatilgan bu xonada juda qimmatli chinni vazalar ham mavjud.

Otaturk xonasi

Mustafo Kamol Otaturk umrining soʻnggi kunlarini sogʻligʻi yomonlashgani sababli saroyda oʻtkazdi. U 1938-yil 10-noyabrda saroyning sobiq haram hududida joylashgan yotoqxonada ertalab soat 9:05 da vafot etdi. Uning o‘limidan so‘ng saroydagi barcha soatlar to‘xtatilib, 9:05 ga qo‘yildi. Uning xonasi tashqarisidagi soatlar Turkiyadagi haqiqiy vaqtga o‘rnatilgan, ammo u vafot etgan xonadagi soat hali ham 9:05 ni ko‘rsatib turibdi.

Haram

Haram tarix davomida Yaqin Sharqdagi koʻplab meʼmoriy inshootlarning anʼanaviy xususiyati boʻlgan. Abdulmajidning haramni qurishdan maqsadi podsho oilasi va ularning hordiq chiqarishi uchun alohida turar joy ajratilishini taʼminlash edi. Sultonning shaxsiy kanizaklari haramda yashashi odatiy hol edi. Sultonning bolalarini joylashtirish va oʻqitish uchun moʻljallangan xonalar, shuningdek, Sultonning yashash joylari haram deb hisoblanadigan joylarga kiritilgan.

^[9] Odatda, koʻpchilik sultonlar avvaldan oʻz xotinlari va kanizaklarining jamoat joyida boʻlishini cheklab qoʻygan, biroq Abdulmajid ularga nazorat ostida doʻkon va bozorlarga borishga ruxsat bergan.

Qo'shimcha qurilishlar

Saroy yaqinida yana bir qancha turar-joy binolari joylashgan. Shu jumladan valiahd saroyi, xizmatchilar yotoqxonalari va soqchilarning, qarorgohi. Keyingi binolarga imperator oshxonalari, otxonalar, qushxona, bogʻ, un tegirmoni, issiqxona, gilam ustaxonasi, shisha fabrikasi, dorixona va boshqalar.

Saroy yonida 1853—1855-yillarda Garabet Balyan tomonidan loyihalashtirilgan barokko uslubidagi masjid qurilgan. ^[10]

U Abdulmajidning onasi malika Bezmi Olam Volidai Sulton tomonidan qurdirilgan. 1948-yildan buyon binoda dengiz floti muzeyi faoliyat koʻrsatardi. 1960-yil 27-maydagi davlat toʻntarishidan keyin muzey boshqa joyga koʻchirilgan. 1967-yilda masjid ibodat qilish uchun qaytarildi.

Masjid yonidagi Bosforning Yevropa qirg‘og‘i bo‘ylab joylashgan maydonda Doʻlmabaxche soat minorasi o‘rnatildi. Minora Sulton Abdulhamid II tomonidan buyurtma qilingan va saroy meʼmori Sarkis Balyan tomonidan 1890-1895-yillar oraligʻida qurilgan. Uning soati fransuz soatsozlari Jan-Pol Garnier tomonidan ishlab chiqarilgan va soati ustasi Iogan Mayer tomonidan oʻrnatilgan.^[11]

Havolalar

https://www.millisaraylar.gov.tr/en/palaces/dolmabahce-palace (Wayback Machine saytida 2022-06-03 sanasida arxivlangan)
https://ne-np.facebook.com/UzbekPediaOfficial/posts/1268329556982165
https://www.youtube.com/watch?v=G5I_WJiDcOY

Manbalar

[1] ttps://www.dolmabahcepalace.com/listingview.php?listingID=3&name=Dolmabahce+Palace

[2] ttps://www.goldgrambars.com/

[3] ttps://www.istanbul.net.tr/istanbul_muzeler_detay.asp?id=103

[4] ttps://www.ktb.gov.tr/EN-113763/dolmabahce-palace.html

[5] ttps://www.emporis.com/buildings/107341/dolmabahce-palace-istanbul-turkey

[6] ttps://brill.com/view/book/9789004468566/BP000014.xml

[7] ttps://brill.com/view/book/9789004468566/BP000014.xml

[8] ttps://www.hugedomains.com/domain_profile.cfm?d=euroasianews.com

[9] ttps://link.springer.com/article/10.1007/s10624-015-9372-7

[10] „arxiv nusxasi“. 2022-yil 16-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 25-may.

[11] ttps://www.archnet.org/sites/3475?media_content_id=62102

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]