Kontent qismiga oʻtish

Elementar funksiyalar

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Elementar funksiyalar — koʻphadlar, ratsional, koʻrsatkichli, darajali, logarifmik, trigonometrik, teskari trigonometrik funksiyalar, shuningdek, bu funksiyalardan toʻrt arifmetik amal va chekli marta qoʻllangan superpozitsiyalar yordamida hosil qilinadigan funksiyalarni oʻz ichiga olgan funksiyalar sinfi.

Elementar funksiyalar sinfi yaxshi oʻrganilgan va u amaliy matematikada koʻp qoʻllanadi. Elementar funksiyalar ning hosilasi hamisha Elementar funksiyalar boʻladi, lekin Elementar funksiyalardan olingan integral Elementar funksiyalar boʻlmasligi ham mumkin.

Butun ratsional funksiyalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbukoʼrinishdagi funksiya butun ratsional funksiya deyiladi. Bunda - oʻzgarmas sonlar, . Bu funksiya da aniqlangan. Butun ratsional funksiyaning baʻzi xususiy hollari:

Chiziqli funksiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu funksiya koʻrinishga ega, bunda a, b, c - oʻzgarmas sonlar.

Chiziqli funksiya da aiqlangan boʻlganda oʻsuvchi, boʻlganda kamayuvchi: grafigi tekislikdagi toʻgʻri chiziqdan iborat.

Kvadrat funksiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Parabolaning tekislikda joylashishi hamda larning ishorasiga bogʻliq boʻladi. Masalan, , va , boʻlganda uning grafigi shunday boʻladi.

Bu funksiya koʻrinishga ega, bunda a, b, c - oʻzgarmas sonlar.

Kvadrat funktsiya R da aniqlangan boʼlib, uning grafigi parabolani ifodalaydi.

Ravshanki

Kasr ratsional funksiyalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu koʻrinishdagi funksiya kasr ratsional funksiya deyiladi. Bunda va lar oʻzgarmas sonlar , . Bu funksiya toʻplamda aniqlangan.

Kasr ratsional funksiyaning baʻzi xususiy hollari:

Teskari proporsional bogʻlanish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Bu funksiya toʻplamda aniqlangan, toq funksiya, ning ishorasiga qarab funksiya va oraliqlarning har bir kamayuvchi yoki oʻsuvchi boʻladi.

U ( ) koʻrinishga ega.

Kasr chiziqli funksiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

U ushbu korinishga ega. Bu funksiya toʻplamda aniqlangan:

Ravshanki, . Demak, , . Uning grafigini funksiya grafigi yordamida chizish mumkin.

Darajali funksiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu , koʻrinishdagi funksiya darajali funksiya deyiladi.

Bu funksiyaning aniqlanish toʻplami ga bogʻliq. Darajali funksiya , boʻlganda da oʻsuvchi, boʻlganda kamayuvchi boʻladi. funksiya grafigi tekislikning (0,0) va (1,1) nuqtalardan oʻtadi.

Koʻrsatkichli funksiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu koʻrinishdagi funksiya koʻrsatkichli funksiya deyiladi. Bunda , , . Koʻrsatkichli funksiya aniqlangan, da ; boʻlganda oʻsuvchi; boʻlganda kamayuvchi boʻladi.

Xususan, boʻlsa, matematikada muhim roʻl oʻynaydigan funksiya hosil bovladi.

Koʻrsatkichli funksiyaning grafigi oʻqidan yuqoridan joylashgan va tekislikning (0,1) nuqtasidan oʻtadi.

Logarifimik funksiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu koʻrinishdagi funksiya logarifmik funksiya deyiladi. Bunda , .

Logarifimlik funksiya da aniqlangan, funksiyaga nisbatan teskari; boʻlganda oʻsuvchi, boʻlganda kamayuvchi boʻlad.

Logarifmik funksiyaning grafigi oʻqining oʻng tomonida joylashgan va tekislikning (0,1) nuqtasidan oʻtadi.

Trigonometrik funksiyalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ushbu , , , , , funksiyalar trigonometrik funksiyalar deyiladi.

, funksiyalar da aniqlangan, davrli funksiyalar da , boʻladi. Ushbu funksiya toʻplamda aniqlangan davrli funksiya , , funksiyalar , , lar orqali quyidagicha ifodalaydi: .

Giperbolik funksiyalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻrsatkichli funksiya yordamida tuzilgan ushbu funksiyalar giperbolik (mos ravishda giperbolik sinus, giperbolik kosinus, giperbolik tangens, giperbolik katangens) funksiyalar deyiladi va ular quyidagicha belgilanadi.

Teskari trigonometrik funksiyalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Maʻlumki, funksiya R da aniqlangan va uning qiymatlari toʻplami boʻladi.

Agar boʻlsa, u holda va toʻlamlarining elementlari oʻzaro bir qiymatli moslikda boʻladi.

funksiyaga nisbatan teskari funksiya kabi belgilanadi

Shunga oʻxshash funksiyalarga nisbatan ts=ekari funksiya mos ravishda , kabi belgilanadi.

Ushbu funksiyalar teskari trigonometrik deyiladi[1].

  1. Гулмирза Худойберганов, Азизжон Ворисов. Элементар функциялар, МАТЕМАТИК АНАЛИЗДАН МАЪРУЗАЛАР, 2010 — 67-70-bet.