Esenbuga (Chigʻatoy)

Esanbuqa moʻgʻ.: Эсэнбөх
Chigʻatoy ulusini 1310-1318-yillarda boshqargan 14-xoni
Oʻtmishdoshi	Duvaxon
Davomchisi	Kepakxon
Tugʻilishi	nomaʼlum
Vafoti	1318-yilda

Esanbuqa — chingiziylardan. Chigʻatoy ulusidagi Duvaxonning oʻgʻli. Tugʻilgan yili hamda hayotining ilk yillari haqida maʼlumotlar mavjud emas. 1310-yilda qurultoyda ukasi Kebekxonning koʻmagi bilan ulusning yangi hukmdori boʻldi. Davlat qudratini tiklashga uringan. Buning uchun u avvalo oʻz harakatlarini Hulokuiylar davlatiga qarshi yoʻnaltirdi. 1312-1313-yillarda ukasi Kebekxon boshchiligida Xurosonni zabt etish uchun qoʻshin yubordi. Ular bu hududni talon-toroj qilishdi, lekin oʻz oʻrnini topa olishmadi. Bunga javoban, elxon Uljaytu janubiy Movarounnahrni talon-toroj qildi.

Keyin Esanbuqaga nikuderiylar qoʻshini bilan ittifoqni qayta tikladi (Qandahor va Gʻazna viloyatida joylashgan), uning yordami bilan 1314-yilda Hirot qoʻlga olindi va 1315-yilda Murgʻob daryosidagi jangda elxon qoʻshini magʻlubiyatga uchradi. Hulokuiylar qarshi yutuqlari bilan bir qatorda xon Yuan sulolasiga qaramlikdan qutulishga qaror qildi. Avvaliga u Xitoy va Moʻgʻulistondan kelgan savdogarlarning huquqlarini cheklay boshladi va 1314-yildan boshlab har yili oʻlpon toʻlashni toʻxtatdi.

Esanbuqaga Chuanur boshchiligidagi Yuan armiyasi qarshilik koʻrsatdi. Esanbuqaning Yebugan va Xubu-Temur boshchiligidagi qoʻshinlari Chimaygan va Chjairi janglarida magʻlubiyatga uchradi. Shundan soʻng, dushman Chagʻatoy ulusiga bostirib kirib, muhim hududlarni, xususan, Talas va Issiqkoʻl yaqinidagi Esenbuganing yozgi va qishki qarorgohlarini talon-toroj qildi.

1315-yilda ukasi Kepakxonga yordamga keladi. Esenbuganing oʻzi qoʻshinni boshqargan, u bilan Chuanurga qarshi harakat qilgan. Esenbuganing birlashgan qoʻshini Turfon soyligida yuan qoʻshinlari bilan toʻqnashdi. Hal qiluvchi jangda markazni boshqargan Inkarjak xonligining asosiy amiri dushmanning zarbasiga dosh bera olmadi va qochdi, natijada umumiy magʻlubiyatga uchradi. Esanbuqa zoʻrgʻa qochishga muvaffaq boʻldi. Natijada yuan Turfon vohasini va Moʻgʻuliston Oltoyining janubini egalladi. 1317-yilda u yana yuaning ustunligini tan olishga majbur boʻldi.

Yuan sulolasidan magʻlubiyatga uchrash mamlakatni iqtisodiy tanazzul yoqasiga olib keldi. Sharqiy Turkiston tinimsiz urushlar tufayli iqtisodiy taraqqiyotning tayanchi boʻlishni toʻxtatdi, bundan tashqari, uning bir qismi Yuan sulolasi nazorati ostida edi. Bu qaram qabilalar va moʻgʻullarning koʻplab qoʻzgʻolonlariga olib keldi. 1317-yilda chigʻatoylardan Yasavur Movarounnahrga bostirib kirib, Hulokuiylar tarafiga oʻtdi. Esanbuqada barcha dushmanlarni yengish qobiliyati yoʻq edi. 1318-yildagi kurash oʻrtasida u vafot etdi. Hokimiyat ukasi Kebekxonga meros boʻlib oʻtdi.

Manbalar

• Караев О. Чагатайский улус. Государство Хайду. Могулистан. — Бишкек, 1995.
• Reuven Amitai & Michael Biran, Mongols, Turks, and Others. Koninklijke Brill NV, 2005, ISBN 90-04-14096-4.