G‘iyosiddin To‘g‘luq

Yangi sulolaning asoschisi kamtar kelib chiqishi qoraun turki edi.Ferishtadan bilamizki,uning otasi Balbanning turkiy quli,onasi esa Panjob jatslaridan bo‘lgan.G‘iyosiddin Alouddin davrida mo‘g‘ullarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borgani uchun maydonga chiqdi.Taxtga o'tirgan paytda u allaqachon keksa va tajribali jangchi edi.U barcha sobiq zodagonlarni o‘ziga tortdi,ularga yer va mansablar berdi.Xilji urug‘idan omon qolgan barcha qizlar munosib kishilarga turmushga chiqdilar.Xusrovning o'zining sevimli va tarafdorlariga tarqatgan pullari musodara qilindi.Mashhur “muqaddas shayx” Nizomuddin Avliyadan hech narsa ololmadi,u qasoskordan olingan katta mablag‘ni xayriya maqsadlarida sarflaganini e’lon qildi.Sulton uning diniy qarashlari va faoliyatini tekshirishni buyurdi,ammo saroy ilohiyotchilari uning yonida turishdi.Sulton va Shayx o'rtasidagi munosabatlar keskinligicha qoldi.Ba'zi mualliflar Tug'loqni qabila nomi deb hisoblaydilar.Boshqalarga ko'ra,bu o'ziga xos ism.G‘iyosuddin Tug‘loq g‘amxo‘r hukmdor edi.Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishni rag‘batlantirdi.Sug'orish kanallari qazildi.Yalpi hosildagi hukmdorning ulushi o'ndan bir yoki o'n birdan oshmadi.Ammo hindularga nisbatan u Alauddin olib borgan zulm siyosatiga amal qildi:“Hindularni kerakli darajada qoldirish kerak,toki ular bir tomondan,boylikka ega bo‘lib,beadablik qilmasinlar boshqa tomondan esa umidsizlikka tushib qolmasliklari,o‘z yerlari va kasblarini tark etmasliklari uchun.Soliqlarni undirish va fiskal hisob-kitoblarni tekshirish bo'yicha tegishli choralar ko'rildi.Sud va politsiya bo'limlari ham o'zgartirildi.Pochta bo'limi ajoyib edi.Armiyada qat'iy tartib-intizom va harbiy boshliqlar va jangchilar ustidan nazorat o'rnatildi.

Kakati sulolasining qulashi.

Dekanda Varangallik Prataprudra II yangi sulolaning hukmronligini tan olmadi.1321-yilda Kakati hukmdorini bo'ysundirish uchun katta qo'shin boshiga sultonning to'ng'ich o'g'li va qonuniy merosxo'ri Jaunaxon yuboriladi.Varangalga yetib kelgach,qal’ani qamal qildi.Umidsiz kurashdan so'ng,hindular tinchlik uchun sudga murojaat qildilar,ammo ular taklif qilgan shartlar rad etildi.Taxt vorisi lageridagi ayrim fitnachilar Sulton Dehlida vafot etgan,degan mish-mishni tarqatishdi.Jauna Xon bunga ishondi,qamalni olib tashladi va bu mish-mish yolg'on ekanligini faqat Dehli yo'lida bildi.Ikki yil o'tgach,u Varangalga qarshi navbatdagi urishni boshladi va Prataprudrani oilasi,tarafdorlari va shtatning bosh amaldorlari bilan birga taslim bo'lishga majbur qildi.Hind hukmdori Dehliga jo'natildi.Qadimgi Kakati sulolasining shafqatsiz yakuni shunday.Varangal Sultonpur deb o'zgartirildi va Telingana musulmon amaldorlari nazoratiga o'tkazildi.Telingana zabt etilgandan so'ng,Jauna Xon Orissa (Jajnagar) ga bostirib kirdi va fillarni qo'lga oldi.

Bengaldagi qo'zg'olon.

Bug‘roxon va uning o‘g‘li Ruknuddin Keykaus 1301-yilgacha Bengaliyani mustaqil sulton sifatida boshqargan.Keyin Bengal hukumatini 1322-yilgacha Shamsuddin Firuzshoh nomi bilan boshqargan sobiq qul egallab oldi.Uning Laknovtidagi vorisi,aftidan,uning o'g'li Shihobuddin Bug'da edi,ammo Shihobning huquqlari uning akalari Nosiruddin va G'iyosud-din tomonidan bahslashdi.Bir necha yillar davomida Sonargaon (sharqiy Bengaliya) gubernatori sifatida mustaqillikka erishgan,Shihobuddinni ag'dargan G'iyosuddin Laknovtida taxtga o'tirdi.Bu voqealar 1324-yilda shaxsan Bengaliyaga sayohat qilgan Sulton G‘iyosuddin Tug‘loqning e’tiborini tortdi.Tirxutda uni Laknautini allaqachon egallab olgan Nosiruddin kutib oldi va u yerga qobiliyatli sarkarda Bahromxon yuborildi.G‘iyosuddin mag‘lubiyatga uchradi,asirga olinadi va asir sifatida Dehliga yuboriladi.Nosiruddin Shimoliy Bengaliyaning vassal hukmdori sifatida tan olingan; sharqiy Bengaliya to‘g‘ridan-to‘g‘ri Dehliga bo‘ysundi,uni boshqarish esa Bahromxonga topshirildi.Sulton Dehliga boy o‘lja bilan qaytdi.

G'iyosuddinning o'limi.

G'iyosuddin Tug'loq Bengaliyadan qaytib kelgach,uning o'g'li Jauna Xon Dehli yaqinidagi Afg'onpurda maxsus qurilgan ayvonda uning uchun tantanali yig'ilish uyushtirdi,u "fillar unga ma'lum bir joyda tegsa,u qulashi kerak edi».Sulton o‘g‘lining iltimosiga ko‘ra ayvon atrofida fillarning yurishiga ruxsat berdi.Fillar binoning eng zaif joyiga tegishi bilanoq u qulab tushadi va sulton eziladi (1325-yil).Ibn Batutaning so‘zlariga ko‘ra,bu baxtsiz ko‘ringan voqea Jauna Xonning puxtalik bilan tayyorlangan rejasining yakuni bo‘lgan.Tez orada Sultonni qabrga dushmani Shayx Nizomiddin Avliya va uning homiyligidan bahramand bo‘lgan shoir Amir Xusrov ham kuzatib qo‘ydi.Dehlidan bir necha chaqirim janubda G'iyosuddin tomonidan qurilgan mustahkam poytaxt Tug'loqobod xarobalari joylashgan.Ibn Batuta aytadi:“Bu yerda Tug‘loqning xazinalari va saroylari,shuningdek,zarhal g‘ishtdan qurilgan katta saroy bor edi,quyosh nurida shu qadar ko‘zni qamashtirardiki,uzoq vaqt hech kim unga qaray olmasdi.Bu yerda u katta boyliklarni saqlagan,aytishlaricha,u bu yerda katta suv ombori qurgan,u yerga eritilgan oltinni quyib,bo‘lakka aylangan.

Manba.

Sinha N. K., Banerji A. C. Hindiston tarixi. - Kalkutta 1952 yil