Hayotning paydo boʻlishi

Hayotning paydo boʻlishi - tirik organizmlarning paydo boʻlishi va rivojlanishi toʻgʻrisidagi qarashlar majmui. [[Hayotning tabiati (qarang [[Hayot), uning paydo boʻlishi toʻgʻrisida har xil fikrlar mavjud. Ilo-hiy kitoblarda tirik jonzotlarni muayyan makon va zamonda maʼlum reja asosida oliy Yaratuvchi tomo-nidan yaratilganligi taʼkidlanadi. Qurʼonda dunyo 6 kunda yaratilganligi yozilgan. Irlandiyalik arxiyepis-kop Asher dunyo miloddan avvalgi 4004-yil oktabrda yaratilganini hisoblab chiqqan. Kreatsionizm taʼlimotiga asosan hayot gʻayritabiiy hodisa natijasida bir marta paydo boʻlgan va oʻshandan buyon oʻzgarmasdan qolgan. Qad. Xitoy, Rim, Bobilda paydo boʻlgan nazariyalarga binoan hayot tabiatda "avjud boʻlgan narsalardan oʻz-oʻzidan (spontan) vu-judga kelgan. Yunon faylasufi Em-pedokl (miloddan avvalgi 490—430 yil) tiriklik havo, tuproq, olov va suvdan; Demokrit (miloddan avvalgi 460—370 yil) hayot loydan; Fales (miloddan avvalgi 625—547 yil) oʻsimlik va hayvonlar balchiqdan paydo boʻlgan, degan fikr bildirishgan. Aristotel fikricha, moddaning muayyan zarrachasi "hayotiy kuch"ga ega; bu kuch qulay muhitda tirik organizmni paydo qiladi: Van Gelmont (1577—1644) iflos kiyim, qorongʻi shkaf va bugʻdoy donidan 3 hafta davomida sichqon paydo boʻlganligini yozadi. Ammo Italiya vrachi va biologi Franchesko Redi ogʻzi yopilgan idishda saqlangan goʻshtda pashshalar paydo boʻlmasligini isbot qiladi. Shu tariqa tiriklik faqat tiriklikdan paydo boʻlishi toʻgʻrisidagi biogenez konsepsiyasi vujudga keldi. A.Levenguknkt mikroskopik organizmlarni kashf etishi bilan mikroorganizmlarning oʻz-oʻzidan paydo boʻlishi toʻgʻrisidagi qarashlar avj oldi. Ammo italyan tabiatshunosi Spallansani (1765) olovda pishib turgan goʻsht va sabzavot qay-natmasi solinib, ogʻzi kavsharlangan idishni bir necha vaqt kuzatadi va qay-natmada hech qanday hayot izini topolmaydi. Lekin hayotning oʻz-oʻzidan paydo boʻlishi gʻoyasining tarafdorlari ogʻzi kavsharlangan idishga hayotiy kuch tutp-maganligini vaj qilib koʻrsatishadi. [[Hayotning oʻz-oʻzidan paydo boʻlmasli-gini isbotlash uchun L.Paster (1860) tajribada ogʻziga G) shaklida egilgan nay ulangan kolbada qaynatilgan goʻshtning aynimasligini isbot qildi. Lekin L.Paster tajribasi Hayotning paydo boʻlishib. muammosini hal etib berolmadi; ak-sincha hayotning abadiy mavjudligi toʻgʻrisidagi gʻoyaning paydo boʻlishiga olib keldi.

Hayotning paydo boʻlishib. toʻgʻrisidagi panspermiya taraf-dorlari fikricha, hayot Galaktika yoki koinotning turli qismlarida bir necha marta qayta paydo boʻlgan; yerga esa meteoritlar va kosmik zarrachalar bilan birga kelib qolgan. Bu nazariyani dastlab nemis olimi G.Rixter (1865) taklif etgan, soʻngra S.A.Arrenius (1895) shakllantirgan. Panspermiya tarafdorlari oʻz qarashlarini isbotlash uchun nomaʼlum uchar obʼyektlarning yerga koʻp marta tashrif buyurganligi, qoyalarga chizilgan rasmlar va oʻzga planetaliklar bilan uchrashuvlar toʻgʻrisida shov-shuv koʻtarishadi. Biroq kosmik kemalarda olib borilgan tadqiqotlar koinotda hayot nishonasi borligini isbotlamadi.

1924-yilda rus biokimyogari A.I.Oiarin, keyinroq angliya biokimyogari va genetigi J.Xoldeyn (1929) tomonidan tabiatshunoslik fanlari toʻplagan dalillarni umumlashtirish asosida Hayotning paydo boʻlishib.ni uglerod birikmalarining uzoq davom etgan evolyuniyasi tariqasida talqin qiladigan gipote-za taklif etildi. Bu gipoteza Hayotning paydo boʻlishib. toʻgʻrisidagi hozirgi tasavvurlarning asosini tashkil etadi. Bu gipotezaga binoan Yerda Hayotning paydo boʻlishib. jarayonini shartli ravishda 4 davrga boʻlish mumkin: birlamchi atmosfera gazlari hisobidan past molekulali organik birik-malar monomerlarining sintezi; monomerlar polimerlanib, oqsil va nuklein kislotalar zanjirini hosil qilishi; tashqi muhitdan membranalar bilan ajralib turadigan sistemalarning hosil boʻlishi; tiriklikka xos boʻlgan xususiyatlar, jumladan kimyoviy va metabolitik xossalarning kelgusi nasllarga oʻtkazilishiga imkon beradigan reproduktiv ap-paratga ega boʻlgan sodda hujayraning paydo boʻlishi. Dastlabki 3 davr Hayotning paydo boʻlishi b.dagi kimyoviy evolyutsiya, oxirgi 4-davr esa biologik evo-l yu s i ya deyiladi.

Hayotning paydo boʻlishib.dagi kimyoviy evolyutsiya davri. Moddalarning kimyoviy evolyutsiyasini amerika olimlari S.Miller va G.Yuri 1953-yilda modelli eksperi-mentlar orqali tasdiqlab berishdi. Ular metan, ammiak va suv butlari aralashmasidan iborat gazga elektr zaryadi taʼsir ettirib, bir qancha oddiy organik birikmalar hosil qilishdi. Ular bu bilan Yerning birlamchi atmosferasini imitatsiya qiladigan sistemalarda organik molekulalar sintezlanishi mumkinligini koʻrsatib berishdi.

Taxmin qilinishicha Yerning birlamchi atmosferasi tarkibi suv bugʻlari, erkin vodorod, karbonat an-gidrid, qisman metan, vodorod sul-fid, ammiak va boshqa gazlardan iborat boʻlgan. Atmosferaning qaytarilish xususiyati birlamchi organik birik-malarning • abiogen sintezida katta ahamiyatga ega. Chunki qaytarilish xos-sasiga ega boʻlgan birikmalar oʻzidan vodorodni chiqarib, kimyoviy reaksiyalarga oson kirishadi. Quyoshdan keladigan ultrabinafsha va rentgen nurlar, chaqmoqning kuchli elektr zaryadi, chaqmoq chaqqanda, meteorit tushganda va vulqon otilganda hosil boʻladigan yuqori harorat taʼsirida gazlardan birmuncha murakkab birik-malar sintezlangan. Shu tarzda anorganik birikmalar: uglevodlar, ami-nokislotalar, azotli asoslar va organik (sirka, chumoli, sut) kislotalar hosil boʻlgan. Yer asta-sekin soviy boshlashi bilan atmosferadagi suv bugʻlari kondensatsiyalanib borgan. Yer yuziga tinmasdan yoqqan jala juda katta suv havzalarini hosil qilgan. Suvda ammiak, uglerod qoʻshoksid, metan va atmosferada hosil boʻlgan organik birikmalar erigan. Suv muhitida organik moddalar kondensatsiyalanib, polimerlarni, xuddi shu yoʻl bilan aminokislotalar peptid bogʻlar orqali oʻzaro birikib oqsillarni, nukleotidlar polinukleotidlarni hosil qilgan. Murakkab polimerlarning sintezlanishi oddiy moddalarga nisbatan oson kechishini qayd etib oʻtish lozim. Mas, aminokislo-talar 1000° da sintezlansa, ulardan polipeptid zanjiri esa 160° da sin-tez boʻladi. Kondensatsiya reaksiyalari tasodifiy tartibda joylashgan monomerlardan iborat har xil uzunlikdagi chizikli polimerlar — polipep-tidlar va polinukleotidlarning sin-tezlanishiga olib keladi. Polinukleotidlar matritsa vazifasini bajarishi va shu tariqa yangi poli-nukleotidlar zanjirida nukleotidlarning joylanishi tartibini bel-gilab berishi mumkin. Polinukleo-tidlarning matritsalik xususiyati ular molekulasidagi nukleotidlarning komplementarlik asosida juft-juft boʻlib (adenin qarshisida uratsil, guanin qarshisida sitozin) joylashishi bilan bogʻliq. Matritsadan nusxa olishning komplementarlik mexanizmi biologik sistemalar orqali informatsiya oʻtkazish jarayonlarida markaziy oʻrin tutadi. Har bir hujayraning genetik informatsiyasi nukleotidlarning ketma-ketligi shaklida kodlashgan boʻlib, bu infor-matsiya komplementarlik (juft-juft boʻlib joylashish) asosida nasldan-naslga oʻtkaziladi. Lekin bu jarayon fermentlar ishtirokisiz sekin boradi. Tasodifan sintezlanadigan poli-peptidlar orasida katalitik faollikka ega boʻlgan, polinukleotidlar sintezini tezlashtiradigan xillari ham boʻlgan. Shunday qilib. kimyoviy evolyutsiyaning navbatdagi pogʻonasi polinukleotidlarning oʻz-oʻzidan koʻpayishini tezlashtiradigan fer-mentlarning sintezlanishi boʻldi. Sintezlanadigan polipeptid toʻgʻrisidagi axborot nuklein kislotalar molekulasida joylashgan. Informatsiyaning DNK zanjiridan RNK ga oʻtkazilishi esa polipeptid zanjiri sintezini yengillashtiradi. Tabiiy tanlanish orqali nukleotidlar trip-leti bilan aminokislotalar oʻrtasidagi muvofiklikni ifoda etuvchi genetik kod, yaʼni "lugʻat" paydo boʻlgan. Nukleotidlar ketma-ketligi poli-nukleotid zanjiri funksiyasi va uning fizik strukturasini belgi-lab beradi. Oʻz-oʻzidan replikaiiyalanadigan, axborot saqlanadigan va funksional xossaga ega boʻlgan molekulaning paydo boʻlishi hayotning bundan keyingi evolyutsiyasi asosi hisoblanadi.

Abiogen yoʻl bilan paydo boʻlgan polipeptidlar katalik xossaga ega boʻlib, RNK molekulasidan nusxa olish jarayonini aniqlashtirgan va tezlashtirgan boʻlishi mumkin. RNK ga oʻxshash polinukleotidlar vaqt oʻtishi bilan oqsil molekulasi sintezini boshqarish xususiyatiga; oqsillar esa, oʻz navbatida, RNK ning yangi nusxalari sintezlanishini katalizlash xususiyatiga ega boʻlgan. Evolyutsiya jarayonida faqat muayyan polipeptidlar sintezini boshqaruvchi polinuk-leotidlar tabiiy tanlanish taʼsirida saqlanib qolgan. Nuklein kislotalar boshqarib boradigan oqsil biosinte-zining yuzaga kelishi Yerda hayot paydo boʻlishida eng muhim hodisa hisoblanadi.

Yerda hayot paydo boʻlishining bir qancha jabhalarini aniq tasavvur qilish mumkin boʻlsa-da, bunday evo-lyutsion oʻzgarishning murakkab mexanizmi hozirgacha aniqlanmagan. Tax-min qilinishicha, nuklein kislotalar bilan oqsillar oʻrtasida asta-sekin oʻzaro ixtisoslashuv yuz bergan. Natijada oqsillar yangi nuklein kislotalar, oqsillar va boshqa moddalar sintezi reaksiyalarini, shuningdek, boshqa jarayonlarni taʼminlaydigan energiyaning qayta taqsimlanishi, yaʼni genetik informatsiyaning fenotik namoyon boʻlishini boshqargan; nukle-in kislotalar esa bu jarayonlarni zarur axborot bilan taʼminlaydigan vositaga aylangan. Keyinchalik genetik axborotni tashish vazifasi RNKdan DNK ga oʻtgan. DNK ning qoʻsh zanjirdan tuzilganligi genetik axborot turgʻun boʻlishini va replikatsiya mexanizmining amalga oshirilishini taʼminlaydi. RNK esa axborotni DNK dan oqsilga olib kelishga ixtisoslashgan. Hozirgi mavjud boʻlgan barcha organizmlarda axborot oqimi xuddi shu yoʻnalishda boradi. A.I. Oparin va S.Foks tajribalarida har xil polimerlar suvda aralashtirilganida, ular birlashib turli xil molekulalardan iborat murakkab agre-gatlar — koatservat tomchilar hosil qilishi aniqtangan. Organik mole-kulalarning bunday kompleksi hozirgi hujayralarga oʻxshash xossalarga ega boʻlib, koʻpincha lipidlardan iborat sirtqi membranani hosil qiladi. Bu membrana moddalarni atrof muhitdan tanlab oʻtkazish, ichki muhitning doimiyligini taʼminlash, ayrim kimyoviy reaksiyalarni katalizlash xususiyatiga ega. Kootservatlar muay-yan oʻlchamga yetgandan soʻng, mayda qismlarga boʻlinib ketadi. Bu tajri-balar hayotiy jarayonlarga oʻxshash hodi-salarni materiyaning fizik-kimyoviy xususiyatlari bilan bogʻliqligini koʻrsatadi. Lekin koʻrsatib oʻtilgan kootservat tomchilarni tirik organizmlar deyish mumkin emas. Kooiyer-vatlar toʻxtovsiz hosil boʻlib va par-chalanib turgan. Bunday har xil xususiyatlarga ega boʻlgan molekulalarda agregatlardan iborat kootservatlarning muhit bilan oʻzaro taʼsiri tabiiy tanlanish uchun shart-sharoit yara-tib bergan. Tabiiy tanlanish tufayli eng qulay tuzilishga ega boʻlgan va parchatanishdan soʻng ham koʻpayish xususiyatini yoʻqotmaydigan agregatlar saqtanib qolgan.

Hayotning paydo boʻlishib. toʻgʻrisidagi yuqorida bayon etilgan taʼlimotni koʻpchilik olimlar eʼtirof etgan. Tirik organizmlarda oʻzoʻzidan koʻpayish xususiyatining paydo boʻlishi bu taʼlimotning eng qiyin, ishonarli tarzda tushuntirilmagan qismi hisoblanadi. Ame-rikalik astronom Fred Xayl fik-richa, hayotning yuqorida koʻrsatib oʻtilganidek molekulalarning oʻzaro tasodifiy taʼsiri tufayli paydo boʻlishini xuddi temir-tersaklar uyumi ustidan oʻtgan toʻfondan soʻng, Boing-747 samolyotining paydo boʻlib qolishiga oʻxshatish mumkin.

Hayotning paydo boʻlishib.dagi biologik evolyutsiya davri. Kootservatlarda ularni tashqi muhitdan ajratib turadigan parda — membrananing va reduplikatsiya mexanizmining paydo boʻlishi bilan moddalar almashinuvi va oʻz-oʻzidan koʻ-payish uchun qulay imkoniyat yaratildi. Paydo boʻlgan bu sodda organizm probiont deb ataladi. Probiontlarning paydo boʻlishi bilan hayot paydo boʻlishining biologik evolyutsiyasi boshlanadi. Probiontlar geterotrof boʻlib, oziq moddalar sintezlamagan. Ular birlamchi okean suvidagi organik birikmalarni oʻzlashtirgan. Getero-trof probiontlarning hozirgi anaerob prokariotlarga oʻxshaganligi taxmin qilinadi. Geterotrof organizmlar birlamchi okean suvidagi organik birikmalarni oʻzlashtirgan. Geterot-rof organizmlarning koʻpayishi bilan birlamchi okean suvidagi organik moddalar kamayib borgan. Ana shunday sharoitda anaerob probiontlarda atmosferadagi karbonat angidrid (S02) va azot (N1,) ni kimyoviy va quyosh nuri energiyasi yordamida oʻzlashtirish xususiyati paydo boʻlgan. Ana shu tariqa xemosintez va fotosintez qiluvchi organizmlar kelib chiqqan. Dastlabki fotosintetik organizmlar sianobakteriyalar — koʻk-yashil suvoʻtlar boʻlgan. Sianobakteriyalarning bu xususiyati tufayli hozirgi ham atmosferadagi SO va M2gazlari ancha koʻp miqdorda organik birikmalar shaklida biosferaga oʻtadi.

Erkin molekulyar kislorodning paydo boʻlishi atmosferaning yuqori qatlamlarida ozon ekranining hosil boʻlishiga olib kelgan. Ozon ekrani barcha tiriklik uchun zararli boʻlgan ultrabinafsha nurlarning Yer yuzasiga oʻtishiga yoʻl qoʻymaydi. Atmo-sferada erkin kislorodning paydo boʻlishi organizmlarning bundan keyingi evolyutsiyasida juda katta ahamiyatga ega boʻldi. Ammo erkin kislorod anaerob prokariotlarga juda zaharli taʼsir koʻrsatadi. Prokariotlarning bir qismi anaerob muhitda tuproq va suv qatlamiga, organyzm va toʻqimalarga oʻtib saqlanib qolgan; boshqalari esa qisman ortiqcha kisloroddan oziq moddalarni oksidlashda foydalanishga moslashgan. Oziq moddalarning kislorod yordamida oksidlanishi anaerob parchalanishga nisbatan juda samarali boʻladi va koʻp energiya ajratib chiqaradi. Buning natijasida tez oʻsib, tez koʻpayadigan aerob prokariotlar paydo boʻlgan. Oksidlanish jarayonida oxirgi almashinuv mahsulotlari — suv va karbonat an-gidrid hosil boʻlgan; hujayralarda juda koʻp energiya ATF holida toʻplangan. Birlamchi muhitda oziq moddalarning kamayib ketishi anae-rob prokariotlar oʻrtasida bir-birini yeyish xususiyati — fagotsitozning kelib chiqishiga olib kelgan. Taxmin qilinishicha, fagotsitozda ayrim anaerob prokariotlar ularni yutgan aerob hujayralar bilan simbioz yashashga moslashgan. Yutilgan hujayralar hazm boʻlmasdan saqlanib qolib, organik moddalarni oʻzlashtirishga moslashgan. Ana shu tariqa hujayra organo-idlari shakllangan.

Eukariotlarning kelib chiqishi. 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida olimlar dastlab xloroplastlar, keyinchalik mitoxondriyalarning hujayra ichida mustaqil koʻpayishini kuzatish asosida bu organoidlarni hujayra ichida yashashga oʻtgan bir hujayrali suvoʻglar boʻlishi mumkin, degan fikr bildirishgan. Dastlab bunga hech kim eʼtibor qilmagan. Faqat 20-asrning 50—60-yillarida biokimyoviy tekshirishlar natijasida xloroplast va mitoxondriyalardagi DNK prokariotlarnikiga oʻxshash halqasymon boʻlishi aniqlandi. Bundan tashqari, xlo-roplastlar va prokariotlardagi ribo-somalar ham oʻxshash boʻladi. Mitoxondriyalar va xloroplastlardagi oqsillar biosintezining ayrim tomonlari, ular membranasida fosfolipid — kordiolipinning boʻlishi bilan ham prokariotlarga oʻxshab ketadi. Ammo biokimyo, molekulyar va hujayra biologiyasi sohasida olib borilgan tadqi-qotlar tufayli bu gipotezani inkor qiluvchi bir qancha dalillar ham toʻplandi. Bu dalillardan eng asosiylari mitoxondriya va xloroplastlarning kam avtonomligi, ularda oʻzlarining shakllanishi va funksiyasi uchun zarur boʻlgan fermentlarning faqat kichik bir qismi sintezlanishidan iborat. Ammo amerikalik olima Lin Margelis eukariotlar xiv-chinlari va sitoskeleti tuzilishining spiroxeta-bakteriyalarga oʻxshashligiga asoslanib, xivchinlar hamda sitoskeletning spiralsimon proka-riotlardan kelib chiqqanligini tax-min qiladi. Yaqinda achitqilar vaku-olasidan ajratib olingan ATF arxeylarnikiga oʻxshashligi aniklandi. Ana shu asosda tuban eukariotlar vakuolasi qad. prokariotlar boʻlishi mumkinligi taxmin qilinadi.

Eukariot hujayralardagi organoidlarning prokariotlardan kelib chiq-qanligiga eng yaxshi dalil sifatida amerikalik biolog K.Voz ishini koʻrsatish mumkin. Olim va uning xodimlari oʻsimlik xloroplastlaridan olingan ribosomalar sitoplazmadagiga oʻxshamasdan ayrim sianobak-teriyalarnikiga oʻxshashligini aniq-lagan. Bundan tashqari, har xil euka-riotlar mitoxondriyalaridan olingan ribosomal RNK ham hujayra sitop-lazmasidagi ribosomal RNK ga emas, balki ayrim bakteriyalar ribosomal RNK siga juda oʻxshashligi aniqlandi. Eng qizigʻi shundaki, bu bakteri-yalarning nafas olish fermentlari toʻplami hayvonlarnikiga juda ham oʻxshaydi. Endosimbioz hodisasi tabi-atda ancha keng tarqalgan. Mas, anae-rob bakteriyalarning bir turi hujayrasi ichida mitoxondriya funksiyasini bajaradigan aerob simbiont bakteriya boʻladi. Ayrim dengiz baliqlari, korall poliplar, pogonoforalar va boshqa hayvonlar tanasida ham simbiont bakteriyalar yashaydi.

Yuqorida keltirilgan dalillar eukariot hujayralarning endosimbioz kelib chiqqanligini koʻrsatadi. Lekin u holda oʻziga prokariot hujayralarni singdirib olgan xoʻjayin hu-jayra tabiati qorongʻu boʻlib qoladi, chunki eukariotlarda membrana bilan oʻralgan yadro boʻladi, prokariotlarda boʻlmaydi. Margelis bunday hujayra bakteriyalar ajdodi hisoblangan pri-mitiv mikoplazmalar boʻlganligini taxmin qiladi. Keyingi davrda yapon olimi T.Oshima koʻpchilik pokari-otlar va eukariotlar ribosomal RNK sini oʻrganish asosida xoʻjayin hujayra hozirgi arxeylar ajdodlaridan biri boʻlganligini taxmin qiladi. Chunonchi arxeylar va eukariotlarning bio-kimyoviy va molekulyar biologik xususiyatlari oʻxshash boʻladi.

Ad.:Oparin A.I., Vozniknoveniye jizni na Zsmle, 3-izd., M., 1957; Grin N., Staut U., TeylorD.. Biologiya v 3-x tomax, perevod s angliyskogo, M., 1990; Foks S.Doze K.. Molekulyarnaya evolyutsiya i voz-niknoveniye jizni, ler. s angliyskogo, M., 1975;Gantn Tibor, Jizn i yeye prois-xojdeniye, per. s vengerskogo, M., 1984.

Ochil Mavlonov.