Ijtimoiy maqom

Ijtimoiy maqom (status) — ijtimoiy shaxs yoki ijtimoiy guruhning jamiyatda yoki jamiyatning alohida ijtimoiy quyi tizimida egallagan ijtimoiy mavqei. Status muayyan jamiyatga xos xususiyatlar bilan belgilanadi, ular iqtisodiy, milliy, yosh va boshqalar boʻlishi mumkin. Ijtimoiy maqom kuch va/yoki moddiy imkoniyatlar, baʼzan esa oʻziga xos koʻnikmalar yoki qobiliyatlar, xarizma, maʼlumot darajasi bilan tavsiflanadi.

Tushunchasi

Sotsiologik maʼnodagi tushuncha birinchi marta ingliz tarixchisi va huquqshunosi Genri Men tomonidan qoʻllangan.

Ijtimoiy maqom — bu shaxsning boshqa odamlarning mavqei bilan taqqoslanadigan oʻrni yoki pozitsiyasi; bu shaxsning ierarxik tarzda tashkil etilgan ijtimoiy tuzilmadagi oʻrni, undagi obyektiv pozitsiyasi; insonga jamiyatga taʼsir oʻtkazish va bu orqali hokimiyat va moddiy boyliklarni taqsimlash tizimida imtiyozli oʻrinlarni egallash imkoniyatini beradigan tuganmas inson resursi. Har bir inson jamiyatda bir qancha pozitsiyalarni egallaydi, ularning har biri bir qator huquq va majburiyatlarni koʻzda tutadi.

Ijtimoiy maqomlar — jamiyatni ijtimoiy tashkil etishning tarkibiy elementlari boʻlib, ijtimoiy munosabatlar subyektlari oʻrtasidagi ijtimoiy aloqalarni taʼminlaydi. Jamiyat nafaqat ijtimoiy pozitsiyalar — maqomlarni yaratadi, balki jamiyat aʼzolarini ushbu lavozimlarga taqsimlashning ijtimoiy mexanizmlarini ham taʼminlaydi.

Ijtimoiy maqom — bu shaxsning ijtimoiy tizimda (jamiyatda) egallagan oʻrni va u maʼlum huquq va majburiyatlarning majmui bilan tavsiflanadi.

Maks Veberga koʻra ijtimoiy tabaqalanish

Ijtimoiy maqom muammosini oʻrganuvchilar koʻp jihatdan nemis sotsiologi Maks Veber tomonidan ishlab chiqilgan nazariyaga tayanadilar. Uning ijtimoiy tabaqalanish uch omilga asoslanishini taʼkidlagan: iqtisodiy (boylik), siyosiy (hokimiyat, huquq) va ijtimoiy (obroʻ). Veberning soʻzlariga koʻra, maqom (nemischa: Stand ) — maʼlum turmush tarziga ega boʻlgan ijtimoiy guruh, yaʼni odatlar, qadriyatlar, eʼtiqodlar, sharaf tushunchalari va boshqalar. Har bir turmush tarzi u yoki bu yuqori reytingga ega maʼlum bir obroʻga mos keladi. Bunday reytingga erishib, odamlar unga tegishli meʼyorlarni ham oʻrganadilar^[1].

Veberdagi ijtimoiy tabaqalanishning uchta oʻlchovi ijtimoiy tengsizlikni oʻrganish uchun ijtimoiy-iqtisodiy maqom kabi anʼanaviy atamalardan koʻra foydaliroq boʻladimi, degan bahs-munozaralar mavjud^[2].

Status turlari

Har bir inson, odatda, bir emas, balki bir nechta ijtimoiy maqomga ega boʻladi. Sotsiologlar quyidagilarni ajratib koʻrsatishadi:

tugʻma maqom — inson tugʻilganida olgan maqomi (jinsi, irqi, millati, biologik qatlami). Baʼzi hollarda tugʻma maqom oʻzgarishi mumkin: qirollik oilasi aʼzosining maqomi — tugʻilishdan boshlab monarxiya tugaguniga qadar davom etadi.
orttirilgan (erishilgan) maqom — shaxsning aqliy va jismoniy harakatlari (mehnat, aloqalar, lavozim, mansab) tufayli erishiladigan maqom.
belgilangan (tayinlangan) maqom — inson oʻz xohishidan (yoshi, oiladagi mavqeidan) qatʼi nazar oladigan, ammo hayot davomida oʻzgarishi mumkin boʻlgan maqom. Bunday moqom tugʻma yoki orttirilgan boʻlishi mumkin.

Ijtimoiy maqom mezonlari

Aksariyat sotsiologlar quyidagi belgilarni hisobga olgan holda koʻp oʻlchovli yondashuvni qoʻllashadi:^[3]

shaxsiy
daromad darajasi
hayot tarzi
ijtimoiy mehnat taqsimoti tizimidagi odamlar oʻrtasidagi munosabatlar
boʻlishish munosabatlar
isteʼmol munosabatlari
insonning siyosiy tizim ierarxiyasidagi oʻrni
taʼlim darajasi
etnik kelib chiqishi va boshqalar.

Bundan tashqari, sotsiologiyada asosiy maqom, yaʼni maʼlum bir shaxs uchun eng xarakterli maqom mavjud boʻlib, u bilan shaxs oʻzini oʻzi tanishtiradi yoki boshqa odamlar tomonidan shu maqomga kiritiladi. U uslubni, turmush tarzini, tanishlar doirasini, xulq-atvorini belgilaydi. Zamonaviy jamiyat vakillari uchun asosiy maqom koʻpincha kasbiy faoliyat bilan bogʻliq^[3].

Maqomning nomuvofiqligi

Statusning nomuvofiqligi faqat ikkita holatda yuzaga keladi:

shaxs bir guruhda yuqori, ikkinchi guruhda esa past darajani egallaganida;
shaxsning bir maqomining huquq va majburiyatlari uning boshqa maqomidagi huquq va majburiyatlarini bajarishiga zid kelganda yoki xalaqit berganda.

Amerikalik psixolog Loretta Gratsiano Broyning, Inner Mammal Institute asoschisi va Kaliforniya universitetining faxriy professori^[4], fikriga koʻra, „ijtimoiy maqom toʻgʻridan-toʻgʻri moliyaviy ahvolga bogʻliq emasligini tushunish muhimdir… Muvaffaqiyatli biznesmen boylar reytingida uchinchi yoki toʻrtinchi oʻrinni egallaganligi sababli oʻzini nuqsonli his qilayotganda, kambagʻal oʻqituvchi uning kasbi jamiyatda qadrli ekanligi tuygʻusidan bahramand boʻlishi munkin“^[5].

Manbalar

↑ Ijtimoiy maqom in the Great Soviet Encyclopedia, 1969–1978 (Russian)
↑ Waters, Tony and Dagmar Waters 2016 Are the terms „socio-economic status“ and „social status“ a warped form of reasoning for Max Weber?" Palgrave Communications 2, Article number: 16002 (2016) Waters, Tony; Waters, Dagmar (2016). „Are the terms "socio-economic status" and "class status" a warped form of reasoning for Max Weber?“. Palgrave Communications. 2-jild. doi:10.1057/palcomms.2016.2.
↑ ^3,0 ^3,1 Бадараев Д. Д. Социальный статус человека и критерии его определения в современном обществе // Вестник Бурятского государственного университета. — 2009-01-01. — Вып. 5. — ISSN 1994-0866.
↑ „Loretta G. Breuning Ph.D.“ (en). psychologytoday.com. Sussex Publishers. Qaraldi: 2020-yil 17-iyun.
↑ Бройнинг Л. Г.. Гормоны счастья: Как приучить мозг вырабатывать серотонин, дофамин, эндорфин и окситоцин. «Манн, Иванов и Фербер», 2020. ISBN 9785001002376.

Adabiyotlar

2.2. Социальные статусы и роли (С. 54-59) // Шкаратан О. И.. Социология неравенства. Теория и реальность. М.: Издательский дом Высшей школы экономики, 2012. ISBN 978-5-7598-0913-5.
Ralph Linton The Study of Man. N.Y., 1936
Warner W. L., Heker M., Cells K. Social Class in America. A Manual co Procedure for Measurement of Social Status. Chicago, 1949

[1] Ijtimoiy maqom in the Great Soviet Encyclopedia, 1969–1978 (Russian)

[2] Waters, Tony and Dagmar Waters 2016 Are the terms „socio-economic status“ and „social status“ a warped form of reasoning for Max Weber?" Palgrave Communications 2, Article number: 16002 (2016) Waters, Tony; Waters, Dagmar (2016). „Are the terms "socio-economic status" and "class status" a warped form of reasoning for Max Weber?“. Palgrave Communications. 2-jild. doi:10.1057/palcomms.2016.2.

[cyberleninka-3] 3,0 ^3,1 Бадараев Д. Д. Социальный статус человека и критерии его определения в современном обществе // Вестник Бурятского государственного университета. — 2009-01-01. — Вып. 5. — ISSN 1994-0866.

[4] „Loretta G. Breuning Ph.D.“ (en). psychologytoday.com. Sussex Publishers. Qaraldi: 2020-yil 17-iyun.

[5] Бройнинг Л. Г.. Гормоны счастья: Как приучить мозг вырабатывать серотонин, дофамин, эндорфин и окситоцин. «Манн, Иванов и Фербер», 2020. ISBN 9785001002376.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]