Ikki poytaxt urushi
| Ikki poytaxt urushi | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Raqiblar | |||||||
| Xonbaliq guruhi (islohotchilar) | Shandu guruhi (sodiqlar) | ||||||
| Qoʻmondonlar | |||||||
| Jayaatu Xon Tugʻ Temur El Temur |
Ragibogʻ xon Davlat Shoh | ||||||
Ikki poytaxt urushi (xit. an’anaviy 兩都之戰, soddalashtrilgan 两都之战) yoki Tyanli voqeasi (xit. an’anaviy 天歷之變, soddalashtrilgan 天历之变;) 1328-yilda Yuan sulolasida sodir boʻlgan vorislik urushi edi. Bu voqea Yuanning poytaxti Xonbaliqda (Dadu, zamonaviy Pekin) joylashgan kuchlar va Yuan imperatori Yesun Temur Shanduda vafot etganidan keyin yozgi poytaxt Shanduda joylashgan kuchlar oʻrtasida olib borilgan vorislik urushi edi. Ikki guruh oʻrtasidagi toʻqnashuv Yuan tarixidagi eng qonli va eng halokatli toʻqnashuv boʻldi. Ikki poytaxt urushi mafkura emas, balki siyosiy ittifoqlar va harbiy kuchlar orqali oilaviy manfaatlarni ilgari surish uchun kurash edi.[1] Bu urush “Xonbaliq” guruhining gʻalabasi bilan yakunlandi, biroq raqiblarining soʻnggi qismlari taslim boʻlishi uchun bir necha yil kerak boʻldi.
Kelib chiqishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1323-yilda Shidebala Gegenxon (Imperator Yingzong) Buyuk Senzor Tegshi va Esen Temur tomonidan oʻldirilganidan soʻng isyonkor guruh Yesun Temurni yangi hukmdor sifatida e'lon qildi. Oradan besh yil oʻtib, 1328-yil avgustida Yesun Temur Xonning Shangduda oʻlimi Xayishan Kulug Xon (imperator Vuzong) uchun maydonga chiqish imkoniyatini yaratdi. Belgilangan merosxoʻr Yesun Temuning oʻgʻli Ragibogʻni keyingi oyda Shangdudagi yozgi saroyda kuchli musulmon zobiti va Yesun Temurning sevimli qoʻriqchisi Davlat Shoh taxtga chiqardi. Xonbaliqdagi (Dadu, zamonaviy Pekin) asosiy poytaxtda taxtni Xayishon oʻgʻillari Kusala (oxirgi Yuan hukmdori Togʻon Temurning otasi) yoki Tugʻ Temurga qaytarish uchun dadil harakat qilindi.[2] Lekin bu voqea asosan El Temurning siyosiy zukkoligi bilan bogʻliq boʻlib, uning Qipchoq oilasi Xayishon davrida oʻzining yuksak choʻqqisiga chiqdi. U poytaxt Xonbaliqda Shangdudagi hukumatni agʻdarish uchun fitna uyushtirgan. U va atrofidagilar Yesun Temurning sodiq tarafdorlariga nisbatan ulkan geografik va iqtisodiy afzalliklarga ega edilar. El Temur Tugʻ Temurni Xonbaliqga chaqirib oldi. Chunki uning nufuzli ukasi Kushala oʻsha paytda uzoq oʻrta Osiyoda edi. U sentabr oyida Xonbaliqda yangi hukmdor etib tayinlandi. Bir vaqtning oʻzida Ragibog Shangdu taxtiga oʻtirdi. Ushbu siyosiy harakatda qatnashganlarning hammasi ham Xayishon oilasi bilan El Temur kabi yaqin aloqaga ega emas edilar.[3] El Temur qoʻl ostidagi islohotchilar Markaziy mintaqa (Chjungshu Sheng), Hunan, Jiangzhe, Jiangxi va Huguang provinsiyalarining katta insoniy va moddiy resurslariga ega edilar. Shangdudagi sodiqlar esa faqat Lingbei, Liaoyang, Sheanxi, Sichuan va Yunnan tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. Bu hududlarning barchasi geografik jihatdan chekka edi.[4] Shuningdek, Manchuriya (Liaodong) va Sharqiy Moʻgʻulistonda joylashgan moʻgʻul knyazlari va yuqori martabali moʻgʻul amaldorlari ushbu fuqarolar urushining har ikki tomonida kurash olib bordilar.
Urush
[tahrir | manbasini tahrirlash]Urush boshlanishida Ragʻibogʻ qoʻshinlari Buyuk devorni bir necha nuqtadan buzib oʻtib, Xonbaliq chekkasiga bostirib kirishdi. El Temur vaziyatni tezda oʻz foydasiga oʻzgartira oldi. Manjuriya va Sharqiy Moʻgʻulistondan kelgan islohotchilar sodiqlarga kutilmagan hujum uyushtirdilar. Ularning Chingizxon avlodlari boʻlgan aka-uka Buxa Temur va Oʻrlugʻ Temur qoʻmondonligi ostidagi qoʻshini 14-noyabrda Shangduni oʻrab oldi. Oʻsha paytda dushman qoʻshinlarining katta qismi Buyuk devor frontiga jalb qilingan edi.[5] Shangdudagi dushman guruhlari ertasi kuni taslim boʻlishdi. Davlatshoh va yetakchi sodiqlarning aksariyati asirga olinib, qatl etildi. Ragibag bedarak yoʻqolgani haqida xabar tarqaldi.[6] Shangduning taslim boʻlishi bilan Xayishonning imperatorlik shajarasini tiklash yoʻli tozalandi.
Biroq, boshqa hududlarda sodiqlar uzoqroq jang qilishdi. Shansidagi sodiqlar 1328-yil dekabrgacha qurollarini tashlamadilar va Sichuandagi hamkasblari 1329-yil yanvarda taslim boʻlishdi.[7] Keyingi yilning boshida Yunnan shahrida qoʻzgʻolon koʻtarildi. U yerda shahzoda Tugel oʻzini mustaqil deb e'lon qildi. Unga qarshi qoʻshin yuborildi va Pa fan mamlakati tomon yurishga buyruq berildi. Yunnan chegaralaridagi Lolos va Miaotzening boshqa qabilalari kabi viloyatning aborigen qabilalari koʻmagida Tugel imperator qoʻshiniga muvaffaqiyatli qarshilik koʻrsatdi. Temur Buqa boshchiligidagi Yuan qoʻshini magʻlubiyatga uchradi va ularga qoʻshimcha kuchlar joʻnatildi. Oʻsha paytda shahzoda Yuntu Temurga Jiangzhe, Jiangxi va Henan Jiangbei viloyatlaridan 20000 kishini olib chiqib ketish va ularni Huguang yoʻli orqali Yunnan tomon olib borish buyurilgan edi.[8] Sodiqlarning soʻnggi qismlari 1332-yilgacha qarshilik koʻrsatishda davom etdilar.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ David M. Robinson, Empire's Twilight: Northeast Asia Under the Mongols, page 40.
- ↑ David M. Robinson, Empire's Twilight: Northeast Asia Under the Mongols, page 39.
- ↑ Herbert Franke, Denis Twitchett, John King Fairbank, The Cambridge History of China: Alien regimes and border states, 907–1368, page 542.
- ↑ Dardess-Conquerors and Confucians, pp.39–42
- ↑ Yuan shi, 32, pp.605
- ↑ Frederick W. Mote, Imperial China 900–1800, page 471.
- ↑ Herbert Franke, Denis Twitchett, John King Fairbank The Cambridge History of China: Alien regimes and border states, 907–1368, page 544.
- ↑ Yuan shi, 31, pp.697