Iremel

Iremel (boshqirdcha: Ирәмәл) — Janubiy Uralning ikkinchi eng baland choʻqqisi. U Boshqirdistonning Beloretskiy viloyatining shimoli-sharqida joylashgan^[1], shimoli-gʻarbiy yon bagʻirlari Chelyabinsk viloyatining Katav-Ivanovskiy tumani chegaralariga toʻgʻri keladi.

Togʻ ikki choʻqqili massivga ega boʻlib, ularga quyidagilar kiradi:

Katta Iremel platosidagi choʻqqi Kaban (boshqirdcha: - stack), balandligi 1582,3 m^[2];
Kichik Iremel, balandligi 1449,4 m^[2].

Choʻqqilarni kengligi taxminan 1 km, balandligi 1200-1250 m boʻlgan egar maydoni orqali bir-biridan ajratilgan.

Iremelning shimoli-sharqdan janubi-gʻarbgacha boʻlgan uzunligi 12 km ni, shimoli-gʻarbdan janubi-sharqqacha esa 8 km ni tashkil etadi.

Massiv etagida Belaya daryosi havzasiga kiruvchi Tigin, Sinyak, Katta Avnyar, Karagayka daryolarining manbalari joylashgan boʻlib, ular ham Avalyak tizmasidan boshlanadi^[2]. Oʻrmonda toʻq ignabargli taygalar miqdori juda koʻp, nisbatan balandroqda ochiq oʻrmonlar, subalp oʻtloqlari va togʻ tundralari joylashgan. Bu hududda oʻsimliklar dunyosi juda boy, shu jumladan relikt (33 tur) va endemik turlar (13 tur): Kavkaz oʻti, Salix arbuscula, Lagotis uralensis, Siléne, Andrósace, Eder mitnik, Rhodiola Iremel, Ural lagotis, Saussurea va boshqa turlarni uchratish mumkin. Qushlarning kamdan-kam uchraydigan turlari ayni shu yerda keng tarqalgan (oltin burgut, qora dov va boshqalar).

Boshqirdiston Respublikasi Hukumatining 2010-yil 31-dekabrdagi qarori bilan Iremel choʻqqisiga tutash hududda (shu jumladan Avalyak tizmasi hududida ham) Iremel tabiat bogʻi tashkil etilgan^[3].

Etimologiyasi[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oronim (choʻqqi nomi) juda qadimiy boʻlib, bir maʼnoli etimologiyaga ega emas, u boshqird va moʻgʻul tillaridan turlicha shakllarda qayta nomlangan.

Boshqird tilida bu nomga o‘xshash soʻzlar mavjud, masalan, eremelek, ereme — “daryo boʻylab, butalar va oʻrmonlarning zich chakalakzorlari bilan qoplangan botqoqli hudud”, irem — “daryoning tekis qismi” kabi maʼnodagi soʻzlar uchraydi. Bu maʼnolar Iremel daryosini ham tavsiflashi mumkin. Balki daryo ham, togʻ ham oʻzlarining nomini umumiy togʻ birligi (massivi) nomidagi Iremel so‘zidan olgan boʻlishi mumkin^[4].

Shuningdek, u boshqird va moʻgʻul soʻzlarining birikmasidan hosil qilingan: ir — “odam”, „qahramon“ va emel — “egar”, yaʼni “qahramonning egari” maʼnosini beruvchi soʻz boʻlishi ham mumkin. Iremelning yuqori qismi ulkan egarga oʻxshaydi^[5].

Yangi tadqiqotlar Iremel oronimining kelib chiqishini bronza davri bilan bogʻlashadi va uni hind-eron tillari mahsuli ekanligini taxmin qilishadi. Etimologiya qadimgi hind soʻzlarining birikmasidan izohlanadi: ira — „shamol“ va mauli — „shamollar tepasi“ degan maʼnoni anglatadi^[6].