Irlandiya dengizi
| Irlandiya dengizi | |
|---|---|
 | |
| Joylashuvi | Buyuk Britaniya va Irlandiya |
| Koordinatalari | 53°N 5°W / 53°N 5°W |
| Okean tipi | Dengiz |
| Yuzasi | 46,007 km2 (17,763 kv mi) |
| Suv hajmi | 2,800 km3 (2.3×109 acre⋅ft) |
Irlandiya dengizi — Atlantika okeani dengizi. Buyuk Britaniya oroli bilan Irlandiya oroli oraligʻida shimolda va San-Georg boʻgʻozlari orqali okean bilan tutashgan. Materik sayozligida joylashgan. Maydoni 47 ming km2. Chuqurligi 157 m gacha. Yirik orollari: Men va Anglsi. Qirgʻoqlarida qoʻltiqlar koʻp. Yil davomida gʻarbiy shamollar esib turadi. Qishda boʻronlar boʻladi. Suv temperaturasi qishda 5°—16°. Shoʻrligi 32%O— 34,5%. Suv sathining koʻtarilishi har yarim sutkada takrorlanib, balandligi 8,4 m ga yetadi. Baliq ovlanadi. Yirik portlari: Liverpul (Buyuk Britaniya) va Dublin (Irlandiya)[1]. Qadimda Irlandiya dengizi Hiberniya okeani (lot. Oceanus Hibernicus) deb atalgan. Greenpeace maʼlumotlariga koʻra, 2001-yilda Irlandiya dengizi Sellafild majmuasi chiqindilari tufayli sayyoradagi eng radioaktiv ifloslangan dengiz edi[2].
Geologiya va relyefI
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Irlandiya dengizining shakllanishi uch ta davrga (66,4-1,6 mln. yil avval) boʻlinadi. Irlandiya dengizi kontinental shelfda joylashgan boʻlib, uning markazidan tor xandaq oʻtadi. Eng chuqur joyi (175 m) Shimoliy kanalga chiqish joyidan unchalik uzoq boʻlmagan Gallovey tog'ining Shotlandiya burni yaqinida joylashgan. Pastki qismi pastki qismi choʻkindilar (tosh, qum yoki qobiqli tosh) bilan qoplangan[3].
Orollar va qirgʻoq chizigʻi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Irlandiya dengizida ikkita katta orol bor: dengizning shimoliy qismining markazida joylashgan Man va Shimoliy Uels qirgʻoqlaridan tor Menay boʻgʻozi bilan ajratilgan Anglesey. Kichik orollar orasida Muqaddas orol, Uolni, Irlandiya Eye va boshqalar bor[4].
Sohillari kichik koʻrfaz va qoʻltiqlar bilan chuqurlashtirilgan. Shimoli-gʻarbiy qismida Luz, Vigtaun va Solvey-Firt koʻrfazlari joylashgan. Sharqda va janubi-sharqda Morecambe koʻrfazi, Di daryosining ogʻzi bilan Liverpul koʻrfazi va Beaumaris koʻrfazi joylashgan. Dengizning gʻarbiy qismida Strangford Lof, Dundrum, Karlingford Lof, Dandalk va Dublin koʻrfazlari Irlandiya qirgʻoqlariga tutashgan.
Iqlim va okeanografiya
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yil davomida gʻarbiy shamollar Irlandiya dengizi ustidan hukmronlik qiladi va qishda tez-tez boʻronlarga sabab boʻladi. Qishda havo harorati taxminan 5 °C, yozda havo 15 °C gacha qiziydi. Suvning harorati 5-9°C (fevral) dan 13-16°C (avgust) gacha issishi kuzatiladi. Shoʻrligi 32 dan 34,8‰ gacha[5][6][7].
Yuzaki oqimlar Irlandiya sohilidagi Sent-Jorj kanalida 4 tugundan ortiq tezlikka yetib, siklon girrasini hosil qiladi. Eng zaif oqimlar dengizning gʻarbiy-markaziy qismida joylashgan. Toʻlqinlar yarim kunlik, balandligi 1,2 dan 6,1 m gacha, maksimal balandlik Angliyaning shimoli-gʻarbiy qirgʻogʻida kuzatiladi. Toʻlqin oqimlari Irlandiya dengiziga shimoldan va janubdan kirib, 54° shimoliy kenglikda, Man orolidan janubda uchrashadi.
Iqtisodiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Buyuk Britaniyaning eng yirik porti Liverpul dengizning sharqiy sohilida joylashgan. Manchester shahri Irlandiya dengiziga Manchester kanali orqali chiqadi. Dengizning gʻarbiy qirgʻogʻida Dublin koʻrfazida va Liffi daryosida Dublin porti joylashgan boʻlib, u orqali Irlandiya Respublikasining savdo aylanmasining muhim qismi oʻtadi.
Baliqchilik yaxshi rivojlangan, asosiy baliq ovlash portlari: Flitvud (Angliya), Ardglass, Portavogie va Kilkeel (Shimoliy Irlandiya), shuningdek Dublin (Respublika) yaqinidagi Dun Laoghair, Skerries va boshqa portlar.
Irlandiya dengizining qirgʻoqboʻyi hududlarida bir nechta shamol stansiyalari yaratilgan: Arklouda (Uiklou okrugi qirgʻogʻidan taxminan 10 km), Drogheda shahri yaqinida (Irlandiya), Ril shahridan 8 km va Ril shahridan 7 km. uzoqlikda. 1895-yildan beri Irlandiya dengizi orqali koʻprik yoki uning ostidan tunnel qurish gʻoyasi muhokama qilinmoqda[8].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ „Ellan Vannin“ (gv). Centre for Manx Studies ("Laare-Studeyrys Manninagh"). 2011-yil 4-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 8-iyul.
- ↑ Cambridge Medieval Celtic Studies, Issues 33–35 University of Cambridge (Gran Bretaña). Department of Anglo-Saxon, Norse and Celtic 1997
- ↑ Electronic Dictionary of the Irish Language
- ↑ Bannerman, David Armitage. The Birds of the British Isles: Volume 12. Edinburgh: Oliver and Boyd, 1963 — 84-bet. OCLC 725928669.
- ↑ "The Caledonian". The Caledonian (New York: Caledonian Publishing Co.) 4: 25. 1903.
- ↑ „Irish Sea Facts“. Irish Sea Conservation. 2011-yil 11-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 3-iyul.
- ↑ „DISCOVERING FOSSILS | How Great Britain formed“. www.discoveringfossils.co.uk. 2018-yil 1-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 12-avgust.
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |