Kontent qismiga oʻtish

Iroq va Turkiya chegarasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Iroq va Turkiya chegarasi
الحدود العراقية التركية
Irak–Türkiye sınırı
Xarakteristikasi
Obyektlari Iroq bayrogʻi Iroq Turkiya bayrogʻi Turkiya
Uzunligi 378 km (235 mi)[1]
Iroq-Turkiya chegarasi xaritasi

Iroq va Turkiya chegarasi (kurdcha: Sînorê Îraqê–Tirkiye, arabcha: الحدود العراقية التركية, turkcha: Irak–Türkiye sınırı) uzunligi 367 km (228 mi) ga teng va gʻarbda Suriya bilan, sharq Eron bilan uch tomonlama chegara nuqtalarigacha choʻzilgan xalqaro chegara[2].

Tavsifi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Chegara gʻarbda Dajla daryosi va Kichik Xabur daryosining qoʻshilish joyidagi Suriya bilan uch tomonlama chegara nuqtasidan boshlanadi. Soʻngra sharqqa tomon Kichik Xaburga, undan keyin shimoli-sharqga Hezil Suyu daryosiga oʻtadi. Keyin chegara togʻ choʻqqilari va kichik soylar ustidagi tartibsiz chiziqlar orqali quruqlikda sharqqa buriladi va oxir-oqibat janubga burilib, Hoji Bak (Hojibey Suyu) daryosiga bogʻlanadi. Soʻngra bu daryo boʻylab shimoli-sharqqa qarab Eron uch tomonlama chegara nuqtasiga boradi. Chegara hududi nihoyatda togʻli boʻlib, har ikki tomonda deyarli faqat kurdlar yashaydi.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

20-asrning boshlarida Usmonli imperiyasi hozirgi Turkiya va Iroqni nazorat qilgan edi[3]. Birinchi jahon urushi paytida Britaniya tomonidan qoʻllab-quvvatlangan arab qoʻzgʻoloni Usmonlilarni Yaqin Sharqning koʻp qismidan chiqarib tashlashga muvaffaq boʻldi. 1916-yilgi Ango-Farang Sayks-Pikot kelishuvi natijasida Britaniya Usmonlilarning Mosul, Bagʻdod va Basra viloyatlari ustidan nazoratni qoʻlga kiritdi va 1920-yilda Iroq mandatini tashkil qildi.

Chegara hududining topografik xaritasi

1920-yilgi Sevr shartnomasiga koʻra, Anadolu Turkiyasi boʻlinib, Mosul viloyatining shimolidagi hududlar avtonom yoki mustaqil kurd davlati tarkibiga kiritilishi kerak edi[3][4]. Turk millatchilari bu shartnomadan gʻazablanib, Turkiya mustaqillik urushining boshlanishiga hissa qoʻshdilar; Turkiyaning bu toʻqnashuvdagi muvaffaqiyati Sevrni bir parcha qogʻozga aylantirdi[3]. 1923-yilgi Lozanna shartnomasiga koʻra Turkiyaning mustaqilligi tan olindi va Turkiya arab yerlariga boʻlgan har qanday daʼvosidan rasman voz kechishi hisobiga ancha saxovatli hududiy kelishuvga erishildi[5]. Vaqtinchalik chora sifatida sobiq Mosul viloyatining shimoliy chegara Britaniya nazoratidagi Iroq va Turkiya oʻrtasida chegara vazifasini oʻtashi kerak edi, aniqroq delimitatsiya keyinroq kelishib olinadi[3].

Britaniya va Turkiya rasmiylari 1924-yilda uchrashdilar, biroq oʻzaro qoniqarli chegarani aniqlay olmadilar va bu masala Millatlar ligasiga topshirildi[3]. 1925-yil oktyabr oyida Liga eski Mosul viloyatining shimoliy chegaralari bilan bir xil boʻlgan chegarani („Bryussel chizigʻi“) taklif qildi[3][6]. Keyingi muhokamalardan soʻng, Liga 1925-yil iyul oyida Bryussel chizigʻidan foydalanishni rasman tavsiya qildi, bu fikr 1925-yil noyabrda Gaagadagi Doimiy xalqaro sud tomonidan maʼqullandi[3]. 1926-yil 5-iyunda Angliya va Turkiya Anqara shartnomasini imzoladilar, unga koʻra ikkala davlat ham Bryussel chizigʻini (kichik oʻzgartirishlar bilan) chegara sifatida tan oldi[3][7]. Keyin chegara 1927-yilda yerda belgilandi[3].

Umuman olganda samimiy boʻlgan Iroq va Turkiya oʻrtasidagi munosabatlar Fors koʻrfazi urushidan (1990–91) keyin keskinlashgan; bu Turkiyaning janubi-sharqida faoliyat yuritayotgan kurd partizanlari uchun boshpana boʻlgan Shimoliy Iroqda kurdlarning avtonom hududi tashkil etilishiga olib keldi[8]. Oʻshandan beri Turkiya kurd terrorizmiga qarshi kurashish maqsadida chegara orqali koʻplab harbiy bosqinlarni amalga oshirdi[9][10][11].

Oʻtish joylari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Butun chegara boʻylab uchta oʻtish joyi mavjud, ikkitasi avtotransport uchun va bittasi avtomobil va temir yoʻl harakati uchun. Ular orasida eng gavjumi Habur dunyodagi eng gavjum chegara punktlaridan biridir.

Turkiya Turkiya chegara nuqtasi Viloyat Iroq Iroq chegara nuqtasi Viloyat Ochilgan vaqti Turkiya tomonidagi avtomobil yoʻli Iroq tomonidagi avtomobil yoʻli Holati
Habur Şırnak Zaxo Zaxo 18 July 1969 Ochiq
Gülyazı Şırnak ? ? 24 January 2012 ? ? Yopiq
Şemdinli-Derecik Hakkâri ? ? 14 February 2011 ? ? Yopiq
Çukurca-Üzümlü Hakkâri ? ? 7 May 2015 ? ? Ochiq

Chegara oʻtish joylari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ibrohim Halil chegara punkti

Asosiy oʻtish joyi – Ibrohim Halil chegara oʻtish joyi[12].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Türkiyenin Komşuları ve Coğrafi Sınırları“ (2016-yil 14-fevral). 2016-yil 14-fevralda asl nusxadan arxivlangan.
  2. ↑ CIA World Factbook – Iraq, qaraldi: 4 April 2020
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 International Boundary Study No. 27 – Iraq-Turkey Boundary (PDF), 30 January 1964, 2019-10-01da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: 4 April 2020 (PDF), 30 January 1964, archived from the original (PDF) on 1 October 2019, retrieved 4 April 2020
  4. ↑ Helmreich, Paul C.. From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919–1920. Columbus, Ohio: Ohio State University Press, 1974. ISBN 9780814201701. 
  5. ↑ Treaty of Peace with Turkey signed at Lausanne, Lozanna, Shveysariya, 24 July 1923, qaraldi: 28 November 2012
  6. ↑ The Geography of the Mosul Boundary: Discussion „The Geographical Journal“ 1926
  7. ↑ "Treaty Between the United Kingdom and Iraq and Turkey Regarding the Settlement of the Frontier Between Turkey and Iraq, Together with Notes Exchanged". The American Journal of International Law 21 (4): 136–143. 2018. doi:10.2307/2213009. 
  8. ↑ Fawcett, L. (2001). "Down but not out? The Kurds in International Politics". Review of International Studies 27 (1): 109–118 [p. 117]. doi:10.1017/S0260210500011098. 
  9. ↑ „Turkey hits PKK targets in Iraq, Syria“. Hurriet Daily News (2017-yil 25-aprel). Qaraldi: 2017-yil 25-aprel.
  10. ↑ „Unwelcome Guests: The Turkish Military Bases in Northern Iraq“. The Jamestown Foundation. Qaraldi: 2016-yil 24-aprel.
  11. ↑ „Iraq to Expel Foreign Troops, End Turkish Military Presence - Al-Monitor: the Pulse of the Middle East“. Al-Monitor. Qaraldi: 2016-yil 24-aprel.
  12. ↑ (2015) Bradt Guide Book to Iraq: The ancient sites and Iraqi Kurdistan, pgs. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Iroq_va_Turkiya_chegarasi&oldid=3999893" dan olindi