Kontent qismiga oʻtish

Isroil–Falastin mojarosi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Isroil-Falastin mojarosidan yoʻnaltirildi)
Bu maqola Isroil–Falastin mojarosi haqidadir. Isroil va arab dunyosi oʻrtasidagi keng koʻlamli mojaro — Arab-Isroil mojarosi bilan adashtirmang.
Isroil–Falastin mojarosi
Arab-Isroil mojarosi

Oslo kelishuvlarida belgilangan Falastin hududi xaritasi
Sanalar 14-may 1948-yil[1] – hozirgacha
Urush yeri
Holati Davom etmoqda
Raqiblar
 Isroil  Falastin

Boshqaruv (FMM):
Fayl:Fatah Flag.svg Fatah (Iordan daryosining gʻarbiy sohili)
Hamas (Gʻazo Sektori)

Isroil–Falastin mojarosi – Levantda hozirgi kungacha davom etib kelayotgan mojaro. XX asrning oʻrtasida boshlangan boʻlib, dunyodagi eng uzoq davom etib kelayotgan mojarolardan biridir[2]. Mojaroning asosiy yoʻnalishlari orasida Gʻarbiy Sohil va Gʻazo sektorining Isroil tomonidan bosib olinishi, Quddusning ahamiyati, Isroil aholi punktlari, chegaralar, xavfsizlik, suv bilan bogʻliq huquqlar[3] , Falastinning harakatlanish erkinligi kiradi[4].

Mojaro 19-asr oxiri va 20-asrda yahudiy muhojirlari va koʻchmanchilarning Falastinga kelishi va sionistik harakatning paydo boʻlishidan kelib chiqqan[5]. Mahalliy arab aholisi sionizmga, birinchi navbatda, ularning hududiy koʻchishi va egalik qilishidan qoʻrqib qarshilik koʻrsatgan[5]. Sionistik harakat 1917-yilda Buyuk Britaniya tomonidan eʼlon qilingan Balfur deklaratsiyasida „Falastinda yahudiylarning vatanini yaratish“ni qoʻllab-quvvatlashga vaʼda qilgan imperator yordamini oldi. Birinchi jahon urushidan keyin Majburiy Falastin oʻrnatildi va kichik ziddiyatlar yahudiylar va arablar oʻrtasidagi ochiq mazhablararo mojaroga aylandi[6][7]. 1936-yilda arablar tomonidan, mustaqillik talabi bilan, koʻtarilgan qoʻzgʻolon inglizlar tomonidan bostirildi[8].

Isroil–Falastin tinchlik jarayoni doirasida mojaroga hamda keng koʻlamli Arab-Isroil mojarosiga yechim topish uchun koʻplab chora koʻrilgan[9]. Falastinda yahudiylar uchun vatan barpo etishga ommaviy chaqiriqlar, jumladan, 1897-yilda sodir boʻlgan Birinchi sionizm kongressi hamda 1917-yilda eʼlon qilingan Balfour deklaratsiyasi hududga yahudiylar immigratsiyasi fonida ilk ziddiyatlarni keltirib chiqargan. Ikkinchi jahon urushidan keyin Falastinda Britaniya mandati yuridik hujjatida „Falastinda yahudiy xalqi uchun milliy vatan yaratish“ majburiyati belgilangan. Tangliklar ortidan yahudiylar va arablar oʻrtasida ochiq mojaro boshlangan[10][11]. 1947-yilgi Falastinni boʻlish boʻyicha BMT rejasi amalga oshmagan va 1947–1949-yilgi Falastin urushiga turtki boʻlgan. Hozirgi kundagi status quo Isroil 1967-yilda sodir boʻlgan Olti kunlik urushda Falastin hududlari oʻlaroq maʼlum boʻlgan Iordan daryosining gʻarbiy sohili (Gʻarbiy Sohil) hamda Gʻazo sektori hududlarini harbiy okkupatsiya qilganidan keyin yuzaga kelgan.

Mojaro boshlanganidan beri koʻplab tinch aholi, asosan falastinliklar qurbon boʻldi. Arab-Isroil mojarosini hal qilish harakatlari bilan bir qatorda Isroil-Falastin tinchlik harakatlarining bir qismi sifatida mojaroni hal qilish uchun turli xil urinishlar ham boʻlgan[12][13][14][15]. 1993—1995-yillardagi Oslo kelishuvlari bilan Isroil hukumati va Falastin Ozodlik Tashkiloti (FLO) oʻrtasida muzokaralar yoʻli bilan yechim topishga erishildi. Soʻnggi tinchlik saʼy-harakatlarining aksariyati Isroil bilan birga mustaqil Falastin davlatini barpo etishni o'z ichiga olgan ikki davlat masalasini ham yechishga qaratilgan. Ilgari nafaqat isroillik yahudiylar balki falastinliklar tomonidan ham qoʻllab-quvvatlangan[16][17][18] ikki davlat masalasini ham yechishga boʻlgan saʼy harakatlar soʻnggi yillarda kamaydi[19][20][21]. Rasmiy muzokaralarga Birlashgan Millatlar Tashkiloti, AQSh, Rossiya va Yevropa Ittifoqidan iborat Yaqin Sharq boʻyicha toʻrtlik vositachilik qiladi. Arab davlatlari uyushmasi, Misr va Iordaniya bilan bir qatorda, tinchlik tashabbusini taklif qilgan yana bir muhim ishtirokchidir. 2006-yildan beri Falastin yerlari Gʻarbiy Sohildagi Falastin maʼmuriyatiga hukmronlik qiluvchi Fath guruhi va Gʻazo sektori ustidan nazoratni qoʻlga kiritgan Hamas oʻrtasida boʻlinib kelgan[22]. Buni tuzatishga koʻplab urunishlar boʻlgan va davom etmoqda. 2019-yildan beri Isroil tomoni ham siyosiy inqirozni boshidan kechirmoqda[23][24]. Tinchlik muzokaralarining soʻnggi bosqichi 2013-yil iyul oyida boshlangan, biroq 2014-yilda toʻxtatilgan. 2006-yildan beri Hamas va Isroil beshta urush olib borishgan, ularning eng oxirgisi 2023-yilda boshlangan va 2024-yilda ham davom etmoqda[22].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Falastin arablari va nasroniylarga tegishli Falastin gazetasi, 1936-yil 18-iyunda ingliz zobiti tomonidan himoyalangan sionizmni timsoh sifatida karikatura qilib, Falastin arablariga: „Qoʻrqmanglar! Men sizni tinch yoʻl bilan yutib yuboraman...“[25]

Isroil-Falastin mojarosining ildizlari 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida, siyosiy sionizmning rivojlanishi va sionist koʻchmanchilarning Falastinga kelishi bilan bogʻliq[26][5][27]. Zamonaviy-siyosiy sionistik harakat, Falastinda yahudiy davlatini barpo etish maqsadi bilan, 19-asrning soʻnggi yigirma yilligida, asosan, Yevropadagi antisemitizmga javoban paydo boʻlgan. Bu davrda yahudiy mustamlakachiligi boshlangan boʻlsa-da, Birinchi jahon urushidan oldingi oʻn yil ichida mafkuraviy jihatdan koʻproq sionistik muhojirlar kelishidan keyingina Usmonli Falastinning maydoni sezilarli darajada kengaya boshlagan[28]. Yer sotib olish, ijarachi arab dehqonlarini quvib chiqarish va yahudiy para-harbiy boʻlinmalari bilan qurolli toʻqnashuvlar Falastin aholisining hududiy koʻchirilishi va oʻzlarining mulkdan mahrum boʻlish qoʻrquvining kuchayishiga sabab boʻladi[29]. Sionistik harakat rahbariyati boshidanoq yahudiylarning demografik koʻpchiligini oʻrnatish maqsadida Falastin aholisini yerdan „koʻchirish“ (etnik tozalash uchun evfemizm) gʻoyasiga ega edi. Benni Morrisning taʼkidlashicha, transfer gʻoyasi „muqarrar va sionizmga kiritilgan“ edi[30]. Arab aholisi bu tahdidni 1880-yillardayoq birinchi aliya kelishi bilan his qila boshlaganlar[29].

Tinchlik jarayoni

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1993-yilda Yitzhak Rabin boshchiligidagi Isroil rasmiylari va Yosir Arafat boshchiligidagi Falastin Ozodlik Tashkilotining Falastin rahbarlari Oslo tinchlik jarayoni deb nomlanuvchi jarayon orqali tinch yo‘l bilan yechim topishga intilishdi. Bu jarayondagi hal qiluvchi bosqich Arafatning Isroilning mavjud bo'lish huquqini tan olganligi haqidagi maktubi bo'ldi. 1993-yilda Oslo kelishuvlari Isroil-Falastin munosabatlarining asosi sifatida yakunlandi. Oslo kelishuvining mohiyati shundan iborat ediki, Isroil tinchlik evaziga Falastin hududlari ustidan nazoratni asta-sekin falastinliklarga beradi. Oslo jarayoni nozik bo'lib, o'ziga xos tarzda rivojlandi. Bu jarayon 1995-yil noyabrida Yitzhak Rabinning o‘ldirilishida burilish nuqtasi bo‘ldi va nihoyat Arafat va Ehud Barak 2000-yil iyulida Kemp-Devidda kelishuvga erisha olmaganida ochildi. Robert Malli, AQSh prezidenti Bill Klintonning Arab-Isroil ishlari bo‘yicha maxsus yordamchisi. , Barak Arofatga hech qanday rasmiy yozma taklif qilmagan boʻlsa-da, AQSh Isroil tomoni koʻrib chiqqan, biroq Arafat javobsiz qoldirgan tinchlik konsepsiyalarini taqdim etganini tasdiqladi: “Falastinliklarning asosiy muvaffaqiyatsizligi Kemp-Devid sammiti boshlanishidir". Keyinchalik ular Amerika g'oyalarigaqo'shila olmadilar yoki o'zlarining ishonchli va aniq qarshi takliflarini taqdim eta olmadilar. Binobarin, ko'rib chiqilgan takliflarning turlicha tasniflari mavjud[31][32][33].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „A history of conflict:Establishment of Israel“. 2022-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 16-sentyabr.
  2. ↑ „A History of Conflict: Introduction“. A History of Conflict. BBC News. 2011-yil 20-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 17-dekabr.
  3. ↑ „Canadian Policy on Key Issues in the Israeli-Palestinian Conflict“. Government of Canada. 2018-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 13-mart.
  4. ↑ „Movement and Access Restrictions in the West Bank: Uncertainty and Inefficiency in the Palestinian Economy“. World Bank (2007-yil 9-may). — „Currently, freedom of movement and access for Palestinians within the West Bank is the exception rather than the norm contrary to the commitments undertaken in a number of Agreements between GOI and the PA. In particular, both the Oslo Accords and the Road Map were based on the principle that normal Palestinian economic and social life would be unimpeded by restrictions“. 2010-yil 10-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 29-mart.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Morris, Benny. 1948: a history of the first Arab-Israeli war. Yale University Press, 2008. ISBN 978-0-300-14524-3. 
  6. ↑ „The Roots of the Israeli-Palestinian Conflict: 1882–1914“. 2017-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 22-avgust.
  7. ↑ ((The Editors of Encyclopaedia Britannica)) (26 October 2020). "Balfour Declaration | History & Impact". Encyclopædia Britannica. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.. https://www.britannica.com/event/Balfour-Declaration. <!--->
  8. ↑ Rashid Khalidi. The Hundred Years' War on Palestine. Henry Holt and Company, 2020 — 44-bet. ISBN 978-1-62779-854-9. 
  9. ↑ Falk, Avner. Fratricide in the Holy Land: A Psychoanalytic View of the Arab-Israeli Conflict (en). Terrace Books, 2005-02-17. ISBN 978-0-299-20253-8. 
  10. ↑ „The Roots of the Israeli-Palestinian Conflict: 1882–1914“. 2017-yil 23-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 22-avgust.
  11. ↑ ((The Editors of Encyclopaedia Britannica)) (26 October 2020). "Balfour Declaration | History & Impact". Encyclopædia Britannica. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc.. https://www.britannica.com/event/Balfour-Declaration. <!--->
  12. ↑ Eran, Oded. "Arab-Israel Peacemaking." The Continuum Political Encyclopedia of the Middle East. Ed. Avraham Sela. New York: Continuum, 2002, p. 121.
  13. ↑ Chris Rice (Wayback Machine saytida 6 February 2016 sanasida arxivlangan), quoted in Munayer Salim J, Loden Lisa, Through My Enemy's Eyes: Envisioning Reconciliation in Israel-Palestine, quote: "The Palestinian-Israeli divide may be the most intractable conflict of our time."
  14. ↑ Virginia Page Fortna (Wayback Machine saytida 31 January 2016 sanasida arxivlangan), Peace Time: Cease-fire Agreements and the Durability of Peace, page 67, "Britain's contradictory promises to Arabs and Jews during World War I sowed the seeds of what would become the international community's most intractable conflict later in the century."
  15. ↑ Falk, Avner. Fratricide in the Holy Land: A Psychoanalytic View of the Arab-Israeli Conflict (en). Terrace Books, 2005-02-17. ISBN 978-0-299-20253-8. 
  16. ↑ Grinberg, Lev Luis. Politics and Violence in Israel/Palestine: Democracy Versus Military Rule (en). Routledge, 2009-09-10. ISBN 978-1-135-27589-1. 
  17. ↑ Dershowitz, Alan. The Case for Peace: How the Arab–Israeli Conflict Can Be Resolved. Hoboken: John Wiley & Sons, Inc., 2005
  18. ↑ Kurtzer, Daniel; Lasensky, Scott; Organization. Negotiating Arab-Israeli Peace: American Leadership in the Middle East. United States Institute of Peace Press, 2008 — 79-bet. ISBN 978-1-60127-030-6. 
  19. ↑ Dr. William Cubbison „Two States for Two People? A Long Decline in Support“. The Israel Democracy Institute (2018). 2022-yil 1-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-avgust.
  20. ↑ Lazaroff, Tovah. „With only 40% support, Israelis still think 2 states best option - poll“. The Jerusalem Post (2021-yil 4-avgust). 2022-yil 1-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-avgust.
  21. ↑ „Public Opinion Poll No (84)“ (en). pcpsr.org. Palestinian Center for Policy and Survey Research (2022-yil 6-iyul). 2022-yil 2-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 2-avgust.
  22. ↑ 22,0 22,1 „Young Palestinians in Gaza cannot find work and cannot leave“. 2022-yil 1-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-avgust.
  23. ↑ „What does the Middle East offer America?“. 2022-yil 1-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 1-avgust.
  24. ↑ Carrie Keller-Lynn.. „Bennett announces coalition's demise, new elections: 'We did our utmost to continue'“. The Times of Israel (2022-yil 20-iyun). 2022-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 3-iyul.
  25. ↑ Sufian, Sandy (1 January 2008). "Anatomy of the 1936–39 Revolt: Images of the Body in Political Cartoons of Mandatory Palestine". Journal of Palestine Studies (University of California Press) 37 (2): 23–42. doi:10.1525/jps.2008.37.2.23. ISSN 0377-919X. https://www.academia.edu/13805989. Qaraldi: 14 January 2008. Isroil–Falastin mojarosi]]
  26. ↑ Efraim Karsh. The Arab-Israeli Conflict. Rosen Pub., 2009. ISBN 978-1-4042-1842-0. 
  27. ↑ Nur Masalha. The Palestine Nakba. Bloomsbury Publishing, 2012. ISBN 978-1-84813-972-5. 
  28. ↑ Ilan Pappe „The Arrival of Zionism“, . A History of Modern Palestine. Cambridge University Press, 2004. ISBN 978-0-521-55632-3. 
  29. ↑ 29,0 29,1 Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Benny Morris3
  30. ↑ Benny Morris. The birth of the Palestinian refugee problem revisited. Cambridge University Press, 2004. ISBN 978-0-521-00967-6. 
  31. ↑ https://www.monde-diplomatique.fr/cartes/taba2001
  32. ↑ https://www.nybooks.com/articles/2002/06/13/camp-david-and-after-an-exchange-2-a-reply-to-ehud/
  33. ↑ https://search.worldcat.org/search?q=n2:0028-7504 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Isroil–Falastin_mojarosi&oldid=4356496" dan olindi